Madagasikara: Fahasamihafan'ny versiona

Contenu supprimé Contenu ajouté
CommonsDelinker (dinika | fandraisan'anjara)
Replacing Bundesarchiv_B_145_Bild-F013783-0033,_Berlin,_Staatsbesuch_aus_Madagaskar-2.jpg with File:Philibert_Tsiranana_1962.jpg (by CommonsDelinker because: File renamed: Criterion 2 (meanin
Thelezifor (dinika | fandraisan'anjara)
Nanitsy tsipelina
Andalana faha-40:
}}
 
'''Madagasikara''' na '''Repoblikan'i Madagasikara''' (anarana ofisialy) dia [[firenena]] ao amin'ny [[Ranomasimbe Indianina]]. Fitambarana nosy i Madagasikara raha amin'ny lafin'ny firenena no jerena. Madagasikara ihany koa no iantsoina ilay [[nosy]] malagasy lehibe miendrika tongotra havia. Nosy fahefatra lehibe indrindra eto an-tany ny nosy Madagasikara. Toerana fonenan'ny 5%-n'ny biby sy zavamaniry misy eto amin'izao tontolo izao; ka mihoatra ny 80%-n'ireo dia Madagasikara irery ihany no manana azy (''na'' ahitana azy eto an-tany).
Voasokajy ao anatin'ireo ny [[Gidro]] sy ny [[Rajako]] isankarazany, ny [[fosa]], ny fianakaviam-borona telo (3) sy zava-maniry toy ny [[Baobaba|Renala]] izay ahitana sokajy karazany valo (8) izay tsy hita amin'ny toeran-kafa ny enina (6).
 
I Madagasikara dia nipoitra tamin'nnyny fiparitahan'ny kaontinanta [[Gondwana]] tamin'ny taona tamin'ny taona -35 tapitrisa talohan'i Jesoa Kristytal. J.K.: voalohany i Madagasikara ary i [[India]] dia nisaraka tamin'i [[Afrika]] ary dimampolo tapitrisa taona taoriana, nisaraka tamin'i India i Madagasikara ary nitokana teo hatramin'izao fotoana izao. Noho izany dia tsy hita na aiza na aiza afatsy any Madagasikara ny valopolo isan-jaton'izay karazam-biby sy karazan-javatra misy any. Misy [[faritra]] ekolojikaekôlôjika maromaro ao Madagasikara ary mihakely dia mihakely ireo [[faritra]] ekôlôjika noho ny asan'ny olombelona ([[tavy]], fandringanana ny ala, fihazana ny biby) ; ankehitriny dimy amin'nyamby sivipolosivifolo isan-jaton'ny ala taloha no voaringana.
 
Araka ny arkeolojia[[arkeôlôjia]], ny olona voalohany indrindra tonga tao Madagasikara dia tonga teo amin'ny 300-500 taorian'itaor. Jesoa KristyJ.K. Ireo mponina ireo dia mponina aostrônezianina avy any Borneo, ao Indonesia. Tonga fitonjato taona taty aoriana ireo mponina Bantoa niampita ny [[lakandranon'i MozambikaMôzambika]], ireo arabo avy any avaratra, ireo karana ary ireo sinoa. Tamin'ny taonjato faha fito ambin'ny folo, nanomboka nanjanaka an'i Madagasikara ny frantsay ([[Fort-Dauphin]], [[Diego-Suarez]]). Samy manana ny anjarany ao amin'ny fiainana ara-kolontsaina malagasy ankehitriny ireo mponina nipetraka ary mipetraka tao Madagasikara ireo.
 
Nandritra ny taonjato faha -19, ny nosin'i Madagasikara dia voazakan'voazaky ny [[Fanjakan'i Madagasikara]], nihongananiongana tamin'ny fanafihan'ny frantsayFrantsay tamin'ny 1895. Ny Governemanta malagasy voalohany dia tafapetraka tamin'ny 10 Oktobra 1958 ary tamin'ny 1960, nahazono nambara ampahibemaso ny fahaleovantenanyfahaleovantenan'i Madagasikara tao aoriantaorian'ny tolon'ny tia-tanindrazana. Madagasikara no anisan'ny [[firenena]] voalohany nahazo fahaleovantena tao amin'ny faritry ny Ranomasimbe Indianina ary anisan'ny voalohany indrindra tao amin'ny [[faritra]] atsimon'i Afrika]].
 
== Tantara ==
Andalana faha-53:
 
Voalaza ara-tantara fa i Madagasikara dia isan'ny ilabolan-tanin'i [[Gondwana]], ary nitriatra tamin'i [[Afrika]] 160 tapitrisa taona lasa izay. Nanomboka teo amin'io fivakisana io no niforona ny Nosin-tanin'i Madagasikara rehefa avy nisaraka tamin'ny [[India]] 80 na 100 tapitrisa taona lasa izay.
Maro ny mpikaroka sy mpahay tantara no milaza fa teo ho eo amin'ny 200 taona T.J.K. (taorian'i Jesoa Kristy) no tonga teto Madagasikara ny olona mpifindra monina voalohany. Araka izany dia voalaza fa avy any [[Azia Atsinana|Azia Atsinanana]] ([[Indonezia]]) no fiavian'ireo mpifindra monina ireo. Teo koa ny fahatongavan'ny [[ArabArabo (olona)|Arabo]]o avy amin'ny fianakavian'i [[MohamedaMohamady]], ny [[Indianina]] ary ny [[Jiosy]] babo avy tany [[BabilonaBabilôna]]. Ary teo koa (angamba) araka ny voalazan'ny mpandinika vitsivitsy ny fifindran'ireo [[Afrikanina]] izay mbola Arabo ([[Mozilmana|Silamo]]) razana ihany koa.
Ary taty aoriana no nisy olona avy any [[Tonga]] no tonga tao amin'ny nosy malagasy.
 
Andalana faha-59:
 
==== Vahoaka Ntaolo ====
Tsy tanterakatongalafatra ny zavatra fantatra mikasika ny fipetrahan'ny olona taoteto Madagasikara, fa araka ny karoka ary ny asa nataon'ireo mpahay jenetika, haitsikerafiteny ary tantara, dia aostrôneziana ny tena fiavian'ny Malagasy, izay avy amin'ny [[tambanosy indoneziana]]. Mety tonga taoteto Madagasikara ireo olona ireo tamin'ny alalan'ny lakana ([[waka]]) tamin'ny taonjato voalohany taorian'itaor. JKJ.K., na telonjato300 taorian'itaor. JKJ.K., araka ny arkeôlôgyarkeôlôga, ary talohan'ilay daty farany voalaza araka ny lazain'ny jenetisianina. Ireo olona ireo dia antsoina ''Ntaolo'', izay heverin'ny mpikaroka fa avy amin'ny fteny Prôtôprôtô-Malaymalay-Polinezianinapôlinezianina *''tau-ulu'' izay midika "olona voalohany", avy amin'i ''*tau'' 'olona" ary ''*ulu'', izay midika "loha", "fiaviana", "fitombohana". Miantso an'ny tenany ho *''va-waka" "''olon'ny lakana" ioireo mponina tonga taoteto Madagasikara voalohany ioireo. ''"*va-waka" ''izay avy amin'ny teny ''*va'' "''mponina''" ary ''ary *waka'' "''lakana''"; ''teny izay heverina fa niavian'ny teny ''vahoaka''.
 
Manazava ny endrika iraisan'ny Malagasy ny fiaviana aziatika tatsimo atsinanan'ny razambeny : tso-bolo, tsy mainty hoditra ohatra ny afrikanina "banto". Ny ''vahoaka ntaolo"'' dia nampandova ny :
* Tenyteny malagasy, izay teny iraisana manerana ny nosy; izay mizara fototeny maro amin'ireo teny Barito ary ny teny Dayak izay tenenina ao atsimon'ny [[Bôrneô|Borneo]] toa ny [[Fiteny maaniany|fiteny ma'anyananiany]] izay teny be fitovizana indrindra amin'ny fiteny malagasy.
* Fombanfomban-drazana iraisana iraisana amin'ny aostrônezianin'i [[Taiwan]], [[nosin'i Pasifika]], [[Indonezia|Indônezia]], [[Filipina]] ary [[Zelandy Vao]], toa ny fambolena saonjo, akondro, voaniho, fary; fampiasana zavamaneno toa ny [[sodina]] (malay ''suling'') ny [[valiha]], sns.
 
==== Vazimba ary Vezo ====
Tonga avy amin'ny amorontsiraka atsimo atsinanan'ny nosy ny olona voalohany, na dia mety tonga avy tany Avaratra aza ny sasany. Tam-pahatongavana, nanao ny ''tavy'' no nahafahan'ny mponina voalohany namboly, tamin'ny alalan'ny fandringanana ny ala teny amin'ny amorontsiraka.
 
Tamin'ny taonjato fahafitofaha-7 taorian'itaor. J.K., dia nanomboka nanadio ny alan'ny afovoantany ny sasany amin'ireo vahoaka ntaolo ireo. Ireo tany malalaka vokatry ny fandringanana ny ala ireo dia nambolena [[vary]] sy [[saonjo]]. Ireo vahoaka ntaolo ireo izay nifidy ny nipetraka tanaty ala dia nantsoina hoe ''vazimba'' (teny avy amin'ny tenyhoe ''*va-yimba'' izay avy amin'ny teny ''*yimba'' midika "ala"). [[Rafandrana]], razamben'ny mpanjaka Merinamerina dia fantatra fa [[Vazimba]]. [[Rafohy]] ary [[Rangita]] izay mpanjaka Merinamerina dia fantatra fa Vazimba ihany koa.
 
=== Fifandraisana amin'ny Arabo ===
 
I Madagasikara dia ivon-toeran'ny varotra miampita ranomasina izay mampifandray ny seranan-tsambo ao amin'ny Ranomasimbe Indiana tany am-piandohan'ny taonjato manaraka ny fitondran'olombelona. Ny tantaran'ny tantara nosoratana eto Madagasikara dia nanomboka tamin'ny Arabo, izay nametraka lahatsoratra ara-barotra teo amin'ny morontsiraka avaratra-andrefana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-10 ary nampiditra ny [[Finoana silamo eto Madagasikara|finoana silamo]], ny [[Abidy arabo|soratra arabo]] (nampiasaina hanoratra ny fiteny malagasy amin'ny endrika manoratra fantatra amin'ny hoe sorabe), ny astrolojia[[astrôlôjia]] arabo , ary ireo singa ara-kolontsaina hafa. Nanomboka tamin'ny 1500 ny fifandraisana EoropeanaEorôpeana, rehefa nahita ilay nosy Kapitalyny Portogalykapiteny Diegoportogey Diasatao ilayhoe nosy[[Diego Dias]]. Ireo tranom-barotratranombarotra frantsay niorinadia iniorina tamin'ny morontsiraka atsinanana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-17.
 
Nanomboka tamin'ny 1774 ka hatramin'ny 1824, dia nahazo laza teo amin'ny dahalon[[jiolahin-dranmasinatsambo]] sy ny mpivarotra Eoropeanaeorôpeana i Madagasikara, indrindra fa ireo mpandray anjara amin'ny [[Fivarotana andevo|varotra andevonandevo]]<nowiki/>n'ny morontsirakamorontsirak'i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]]. Ny nosy kely ao [[Nosy BorohaBoraha]], avy any avaratra-nosy avaratra atsinanan'i Madagasikara, dia navoakan'ny mpahay tantara sasany ho toa fitoeran'i [[Libertalia]]. Tantsambo EoropeanaEorôpeana maro no nirodana teny amin'ny morontsiraky ny Nosy, anisan'izany i Robert Drury, ny diariny no iray amin'ireo sary vitsivitsy momba ny fiainana any atsimon'i Madagasikara nandritra ny taonjato faha-18. Ny harena nateraky ny varotra sambo dia nampitombo ny fiakaran'ny fanjakana niorina tao amin'ilay nosy, ny sasany tamin'ireo dia nihanatanjaka tamin'ny taonjato faha-17. Anisan'izany ny fikambanana [[Betsimisaraka]] any amin'ny morontsiraka atsinanana sy ny lehiben'ny [[Sakalava]] an'ny [[Menabe]] sy [[Boina]] any amin'ny morontsiraka andrefana. Ny [[fanjakan'i Imerina]], izay miorina any afovoan-tany afovoany sy ny renivohiny ao amin'ny lapa -mpanjaka anyao [[Antananarivo]], dia niitatra tamin'ny fitarihan'ny Mpanjakampanjaka [[Andriamanelo]].
 
=== Fanjakan'i Madagasikara ===
[[Sary:Radama I, portrait by Ramanankirahina.jpg|210px|vignette|[[Radama I]], mpanjakan'i Madagasikara (1810-1828)]]
Tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-17 dia ny fanjakan'i Imerina dia fanjakana tsy natanjaka raha noharina tamin'ireo fanjakana amoron-dranomasina lehibe kokoa ary mbola lasa kely kokoa ny fahatanjahany tamin'ny taonjato faha-18, nandritra ny fanjakan' [[Imerina efa-toko]]. Taorian'ny ady sy ny mosary nandritra ny taonjato maromaro, dia tafaverina indray i Imerina tamtamin'ny 1793, mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810). Avy amin'ny renivohiny voalohany [[Ambohimanga]], ary taty aoriana avy amin'ny Rovan'Antananarivo, io mpanjaka merina io dia nanitatra haingana ny fitondrany tamin'ireo tanin'andriana mifanolo-bodirindrina. Ny tanjony dia hifehy ny nosy iray manontolo. Ny zanany nandimby azy, mpanjaka [[Radama I]] (1810-28), no nahavita izany. Izy no neken'ny governemanta britanika ho mpanjakan'i Madagasikara. Namarana fifanekena i Radama tamin'ny 1817 niaraka tamin'ny governoran'i Britanika ao [[Maorisy]] mba hanafoanana ny fivarotana andevo mendri-kaja ho an'ny miaramila britanika sy ny fanampiana ara-bola. Nanomboka tonga tamin'ny tona 1818 ny misionera anglisy avy amin'ny [[London Missionary Society]]; anisan'ireo olona ireo i [[James Cameron]], [[David Jones]] ary [[David Griffirths]] izay nanangana sekoly, nametraka ny [[Abidy malagasy|fanoratana teny malagasy]] tamin'ny alalan'ny [[abidy latina]] ary nandika ny baiboly, ary koa nampiditra karazana teknôlôjia vaovao teto amin'ny nosy Madagasikara.
in'ny 1793, Mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810). Avy amin'ny renivohiny voalohany Ambohimanga, ary taty aoriana avy amin'ny Rovan' Antananarivo, io mpanjaka Merina io dia nanitatra haingana ny fitondrany tamin'ireo tanin'andriana mifanolo-bodirindrina. Ny tanjony dia hameky ny nosy iray manontolo. Ny zanany nandimby azy, Mpanjaka [[Radama I]] (1810-28), no nahavita izany. Izy no neken'ny governemanta britanika ho Mpanjakan'i Madagasikara. Namarana fifanekena i Radama tamin'ny 1817 niaraka tamin'ny governoran'i Britanika ao Maorisy mba hanafoanana ny fivarotana andevo mendri-kaja ho an'ny miaramila britanika sy ny fanampiana ara-bola. Nanomgboka tonga tamin'ny tona 1818 ny misionera anglisy avy ain'ny Lonon Missionary Society; ahita anisan'ireo olona ire i [[James Cameron]], [[David Jones]] ary [[David Griffirths]] izay nanangana sekoly, nametraka ny fanoratana teny malagasy tamin'ny alalan'ny abidy latina ary nandika ny baiboly, ary koa nampiditra karazana teknolojia vaovao teto amin'ny nosy Madagasikara.
 
Ny mpandimby an'i Radama-dRadama, [[Ranavalona I]] (1828-61), mpanjaka vavympanjakavavy, dia naneho hevitra momba ny fahamendrehana ara-politika sy ara-kolotsain'i [[Britaina Lehibe|Britaina]] sy [[Frantsa]] miaraka amin'ny didy amam-pitsipika izay nandrara ny fampiharana ny [[Kristianisma]] ao Madagasikara|kristianisma eto Madagasikara]] ary namporisika ny ankamaroan'ny vahiny handao ny nosy. Ireo mponina anyeto Madagasikara dia afaka niampanga ny heloka isan-karazany toy ny halatra, ny kristianismafanarahana ny fivavahana kristiana ary indrindra ny [[famosaviana]], izay voasazy amin'ny fihinanana [[tangena]]. Teo anelanelan'ny taona 1828 sy 1861, dia nahafaty olona 3000 teo ho eo isan-taona ny fandaràn'i [[tangena]]. Anisan'ireo nanohy niaina tao Imerina i [[Jean Laborde]], mpandraharaha iray izay namolavolananamboatra basy sy nanorina orinasa hafa tamin'ny anaran'ny fitondram-panjaka, ary [[Joseph-François Lambert]], mpiantoka frantsay sy mpivarotra andevo niaraka tamin'i Printsy [[Radama II]]. dia nanao sonia fifanarahana fifanarahana fifaneraserana fantatra amin'ny anarana hoe ''[[Charte Lambert]]''. Radama II (1861-63) dia nanandrana ny hamaha ny politikam-piarahamonin'ny mpanjakavavy, saingy roa taona taty aoriana dia noroahin'ny Praiministra [[Rainivoninahitriniony]] (1852-1865) sy ny fifanarahana amin'i [[Andriana]] sy ny [[Hova]], izay nanandrana namarana ilay fahefana feno an'ny mpanjaka.
 
Taorian'ny fanandramam-panonganana dia nomen'ireo tandapa fahafahana manjaka i [[Rasoherina]] (1863-1868) vadin'i Radama-dRadama, raha manaiky fizaram-pahefana amin'ny Praiminisitra izy. Izany fifanarahana ara-piarahamonina izany dia ho tanteraka amin'ny alalanaalalan'ny fanambadiana manana endrika politika.<ref>Oliver (1886), p. 124–126</ref> Nanaiky ny mpanjakavavy Rasoherina ka nanambady an'i RainivoninahtrinionyRainivoninahitriniony, ary taorian'ny fanonganana azy dia nanambady ny rahalahiny [[Rainilaiarivony]] (1864-1895), izay hanambady an'i -[[Ranavalona II]] (1868-1883) arysy an-d[[Ranavalona III]] (1883-1897)<ref>Uwechue (1981), p. 473</ref>. Nandridra ny iraika amby telopolo taona nahapraiminisitranaha praiminisitra an'i Rainilaiarivony dia maro ireo lalàna noraisina hankaherezana ny fahefan'ny governemanta ary hanavao ny fitondrana ho maoderina kokoa<ref>Thompson & Adloff (1965), pp. 9–10</ref>. Natsangana manerana ny nosy ny sekoly ary natao ho voatery ny fanatrehanafidirana azyamin'izy ireo. Nohatsaraina ny fitantanana tafika ary noraisina ho mpanolotsaina ireo mpanorohevitra britanika hankahery ary hampahamatihanina ireony miaramila. <ref>Fage, Flint & Oliver (1986), pp. 522–524</ref>. Voarara ny fananana [[Fampirafesana|vady maro]] satria noraisina ho finoana ofisialy ny kristianisma nanomboka tamin'ny taona 1869 miaraka amin'ny [[Fivavahan-drazana malagasy|finoana nentin-drazan'ny vahoaka]] tsy mitsaha-mitombo. Novaina hitovitovy endrika amin'ny [[Lalàna Iraisana]] britanika ny rafi-dalàna ary ampitovizananampitovizana endrika amin'ny any EoropaEorôpa ny fiainana an-dapa an-drenivohitra.
 
=== Fanjanahan-tany (1896-1958) ===
 
Tamin'ny voalohany indrindra, noho ny tsifanajanatsy fanajana ny Charte Lambert, dia nanafika an'i Madagasikara i [[Frantsa]] tamin'ny taona 1883, izay nanjary fantatra tamin'ny anarana hoe [[ady Hova-Frantsay]] voalohany. Tany amin'ny faran'ny ady dia namela ny tanànan'i [[Antsiranana]] (Diego Suarez) ho an'i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560.000 francs ho an'ireo mpandova an'i Lambert. Tamin'ny taona 1890, ny Anglisy dia nanaiky ny fananganana protectorat frantsay eo amin'ny Nosy, saingy tsy neken'ny governemantan'i Madagasikara ny fahefana Frantsay. Mba hanerena ny fiaikenfieken-ko resy, ny Frantsay dia nanafika ny seranan-tsambon'i [[Toamasina]] teo amin'ny morontsiraka atsinanana, arysy [[Mahajanga]] any amin'ny morontsiraka andrefana, tamin'ny Desambra 1894 sy ny Janoary 1895.<ref>Curtin (1998), p. 186</ref>
 
Niakatra ho any Antananarivo ny vondro-miaramila frantsay, ary namoy olona maro honoho an'ny [[tazomoka]] sy aretina hafa. Ny fanamafisana dia tonga avy tany [[Alzeria]] sy [[Afrika atsimon'i Sahara]]. Rehefa tonga tany amin'ny tanàna ny miaramila frantsay tamin'ny septambra 1895, dia namotika ny lapan'ny mpanjaka tamin'ny alalan'ny [[tafondro]] mavesatra, izay nahafaty tandapa maro ka nanery an'i Ranavalona-dRanavalona III hampitsahatra ny ady. Nampiditra an'i Madagasikara ho tany frantsay i Frantsa tamin'ny taona 1896 i Frantsa ary, namoanananafoana ny fanjakan'Imerina ary nandefa ny fianakavian'ny mpanjaka ho sesitany tany amin'ny Nosy [[La Réunion]] sy tany Alzeria. Ny fihetsiketseham-pioranapioirana roa taona niorina ho valin'ny fisamboran'ny frantsay ny lapan'ny mpanjaka dia nilatsaka tanteraka tamin'ny faran'ny taona 1897.
 
=== Repoblikan'i Madagasikara ===
[[Sary:Philibert Tsiranana 1962.jpg|210px|vignette|Filoha Philibert Tsiranana]]
Tamin'ny fiverenan'ny fahaleovantena dia nandalo RepblikaRepoblika efatra i maagasikaraMadagasikara miaraka amin'ny fameenanafamerenana lalàmpanorenana. Ny Repoblika voalohany (1960-1972) dia nentin'ny filoha notendren'ny frantsay [[Philibert Tsiranana]] notendren'ny Frantsay, izay nanamaynanamafy ny fitohizan'ny firohizaanafirohizana ara-toe-karenatoekarena ary ara-politika amin'i Frantsa. Ny frantsayFrantsay no manana andraikitra lehibe eo amin'ny orinasam-panjakana na amin'ny asa fampiofanana. Ireo boky fianarana arysy ny firafirafi-pianaranapampianarana dia saika hitovy amin'ny frantsayan'ny Frantsay avokoa.
 
Nanongana ny fitondrany tamin'ny 1972 ny rotaky ny mpianatra sy mpamboly izay vokatry ny tsifankasitrahana ny fitondran'i Tsiranana izay noheverina fa manohana arysy manohy ny fanjanahantany.
 
I [[Gabriel Ramanantsoa]], jeneralin'ny tafika, dia voatendry ho filoha vonjimaika sy praiminisitra tamin'io taona io ihany, saingy nanery azy handao ny taona 1975 ny fankatoavana ankapobeny. Ny kolonely [[Richard Ratsimandrava]], voatendry handimby azy, dia novonoina enina andro tao amin'ny toerany. Ny jeneraly [[Gilles Andriamahazo]] no nanapaka taorian'i Ratsimandrava nandritra ny efa-bolana talohan'ny nisoloan'ny miaramila hafa: Amiraly Lefitra [[Didier Ratsiraka]], izay nitondra tao amin'ny Repoblika Faharoa izay manana endrika sosialista-marksista nanomboka tamin'ny taona 1975 ka hatramin'ny taona 1993.
 
Io vanim-potoana io dia nahitana fifamatorana ara-politika tamin'ny firenena Tatsinanana sy ny fitokanana ara-toekarena. Ireo politika ireo, miaraka amin'ny fanerena ara-toekarena miorina amin'ny krizy solika tamin'ny taona 1973, dia nitarika ny firodanana haingana ny toekarena eto Madagasikara sy ny fihenan'ny fenitry ny fiainana, ary ny firenena dia nanjary bankirompitra tanteraka tamin'ny taona 1979. Ny governemanta Ratsiraka dia nanaiky ny fepetran'ny ny mangarahara, ny fepetra manohitra ny kolikoly ary ny politikan'ny tsena malalaka napetraky ny [[Tahirim-bola Iraisam-pirenena]], [[Banky Iraisam-pirenena]] ary ireo mpanolotra bilatera samihafa ho takalon'ny famindram-pahefana ny firenena.<ref name=marcus>Marcus, Richard (August 2004). "Political change in Madagascar: populist democracy or neopatrimonialism by another name?" (Occasional Paper no. 89). Institute for Security Studies. Archived from the original on 7 September 2004. Retrieved 15 February 2012.</ref>
 
Ny lazan'ny Ratsiraka tamin'ny taona 1980 dia nahitana krizy tamin'ny 1991 raha nitifitra ireo mpanao hetsi-panoherana nandritra ny famoriam-bahoaka ny mpiambina ny filoha. Tao anatin'ny roa volana dia nisy governemanta tetezamita napetraka teo ambany fitarihan'i [[Albert Zafy]] (1993-96), izay nandresy tamin'ny fifidianana filoham-pirenena tamin'ny 1992 ary nanokatra ny Repoblika fahatelo (1992-2010). Ny lalàm-panorenana vaovao eto Madagasikara dia nametraka demokrasia maro antoko am-pelatanan'ny Antenimieram-pirenena. Ny lalàm-panorenana vaovao koa dia nanamafy ny fahalalahan'ny [[zon'olombelona]], ​​sosialy sy politika, ary ny varotra malalaka. Na izany aza, dia niharatsy ny fihenan'ny ara-toe-karenatoekarena tamin'ny andro nahafilohanaha filoha an'i Zafy, nisondrotra ny [[kolikoly]], ary ny fampidirana ny lalàna mba hanomezana azy fahefana matanjaka kokoa. Nolavina tamin'ny 1996 izy, ary notendrena ho filohan'ny tetezamita i [[Norbert Ratsirahonana]], nandritra ny telo volana talohan'ny fifidianana ho filoham-pirenena manaraka. Ratsiraka dia nofidina indray tamin'ny fahefana teo amin'ny sehatry ny fanavakavahana sy ny fanavaozana ara-toekarena nandritra ny fe-potoana faharoa izay naharitra hatramin'ny 1996 ka hatramin'ny 2001.<ref name=marcus/>
 
Ny fifidianana filoham-pirenena tamin'ny taona 2001 izay nandresen'i [[Marc Ravalomanana]], dia nahatonga ny fifandonana fito volana nanelanelan'ny mpanohana an'i Ravalomanana sy i Ratsiraka. Ny fiantraikany ara-toekarena teo amin'ny krizy ara-politika dia resin'ny politika ara-toekarena sy ara-politikan'i Ravalomanana tsikelikely, izay namporisika ny fampiasam-bola amin'ny fanabeazana sy ny fambolena, nanamora ny fampiasam-bola mivantana avy any ivelany, ary ny fiaraha-miasa ara-barotra teo amin'ny sehatra iraisam-pirenena sy iraisam-pirenena. Ny harin-karena faobe dia nitombo 7 isan-jato isan-taona teo ambanin'ny fitantanany. Nandritra ny antsasaky ny fe-potoam-piasany faharoa, dia nitsikera ireo mpanaramaso ao an-toerana sy iraisam-pirenena i Ravalomanana izay niampanga azy ho nitombo ny herisetra sy ny kolikoly.
 
Ny mpitarika ny mpanohitra sy ny ben'ny tanànan'i Antananarivo, [[Andry rajoelina|Andry Rajoelina]], dia nitarika hetsika tamin'ny voalohandohan'ny taona 2009 izay nanosika an'i Ravalomanana-dRavalomanana tsy handresy tamin'ny fomba tsy araka ny lalàm-panorenana izay nomelohina ho fanonganam-panjakana. Tamin'ny volana Martsa 2009, dia notendren'ny Fitsarana Ambony ho Filoha Avon'ny Tetezamita i Andry Rajoelina. Tamin'ny taona 2010, dia nisy lalàm-panorenana vaovao noraisina tamin'ny fitsapa[[fitsapan-kevi-bahoaka]], nametrahana ny Repoblika faha-efatrafahefatra, izay nanohana ny rafitra maro antoko izay napetraka tamin'ny lalàm-panorenana teo aloha. Notendrena ho filoha i [[Hery Rajaonarimampianina]] tain'ny fandreseny ny fifidianana ho filoham-pirenena 2013, izay heverina ho marina sy mangarahara araka ny hevitry ny [[fiarahamonina iraisam-pirenena]]<ref>"Centre d'actualités de l'ONU – Madagascar : l'ONU salue le bon déroulement du deuxième tour des élections présidentielles". Un.org. Retrieved 10 February 2014.</ref>
 
== Politika ==
{{article détaillé|Politika ao Madagasikara}}
 
I Madagasikara dia repoblika ahitana [[antoko politika]] miisa 312. Ny filoha no mitondra ny firenena ary ny praiminisitra no mitondra ny governemanta. Ny governemanta no mampihatra ny lalàna. Neken’ny mpandatsa-bato malagasy ny lalàm-panorenana novaina tamin’ny 1998.
 
Neken’ny mpandatsa-bato malagasy ny lalàm-panorenana novaina tamin’ny 1998.
 
=== Fahefana mampihatra ny lalàna ===
Ligne 121 ⟶ 118 :
 
=== Fiarovana ===
Ireo fanjakana naorin’ny foko toa ny Sakalava, ny merinaMerina ary ny foko hafa nno manorona ny tafika voalohany tao Madagasikara. Nampiasa lefona izy ireo fa taty aoriana dia nampiasa basilava, tafondro ary fitaovam-piadiana mampiasa vanja hafa.<ref>Barendse (2002), t. 259–274</ref> Tany am-piandohan’ny taonjato faha-19 dia saika nanjaka eraky ny nosy ny mpanjaka Merin’ny [[Fanjakan’i Madagasikara]], tamin’ny alalan’ny tafika ahitana olona telo alina tsara ofana ary tsara fitaovana.<ref>Freeman & Johns (1840), p. 25</ref> Nahatonga an’ny priminisitra [[Rainilaiarivony]] hangataka fanampiana amin’ny britanikaBritanika momba ny fiofanana ny tafika Merina ny fanafihan’ny frantsay ny tanàna eo amin’ny amorontsiraka. Na dia nisy aza ny fiofanana sy ny fahaizana nentin’ny britanika, nilefitra noho ny fanafihan’ny tranon’ny mpanjaka tao Antananarivo ny tafika malagasy. Lasa zanatany frantsay i Madagasikara nanomboka tamin’ny 1897<ref>Chapus & Mondain (1953), p. 377</ref> hatramin’ny taona 1960.
 
Naverina niaraka tamin’ny fahaleovantenan’i Madagasikara tamin’i Frantsa ny fahaleovan-tenan’ny taika malagasy izay nahitana ny tafika an-dranomasina, ny tafika an-kabakabaka, ary ny tafika an-tany. Nanomboka izany fotoana izany dia tsy niaty tamina firenena hafa intsony i Madagasikara na tao anaty na tany ivelan’ny sisintany, fa efa niditra an-tsehatra ihany izy io indraindra tamin’ny famerenana ny filaminana amin’ny fotoan-pikorontanana ara-politika. Tamin’ny fotoan’ny Repoblika Faharoa dia tsy maintsy miditra ho miaramila ny olom-pirenena na lahy na vavy. Naharitra nandriry ny 15 taona izany lalàna izany (1976-1991). Ny minnisitry ny atitany no mitanana ny tafika ary mijanona ho tsy manohana an’iza na iza foana izy io nandritry ny krizy politika, toa ny nanritra ny fifanandrinan’i Ratsiraka sy Ravalomanana taorian’ny fifidianana tamin’ny 2001. Tapaka tamin’ny 2009 izany fomba izany rehefa nivadika ho hanohana an’i Andry Rajoelina ben’ny tanànan’i Antananarivo ny ampahan’ny tafika an-tany.
 
Ny minisitry ny Atitany no manana ny andraikitra amin’ny fitantanana ny herin’ny polisy, ny zandarimaria ary ny polisy miafina. Voatantana eo an-toerana ny polisy sy ny zandarimaria. Na dia izany aza, latsaky ny ampahatelon’ny kaominina rehetra no afaka nandray ny asan’ny mpitandro ny filaminana, ary tsy ampy indrindra ireo foibe an-toerana ho an’ireo vatam-piarovana ireo. Ny fitsaram-piarammoniiapiarahamonina nentim-paharazana izay antsoina hoe [[Dinam-pokonolona|dina]] dia tarihin’ny olona hajaina ary eflehibeefa lehibe rehefa eny ambanivohitra izay tsy ahitana ny mari-piatrehan’ny fanjakana.
 
Tamin’ny tantaran’i Madagasikara, dia somary tsara ihany ny fiarovana manerana ny nosy. Ambany ny tahan’ny herisetra sy ny heloka bevava raha oharina amin’ny firenena mitovy mari-pivoarana. Ny halatra sy halatra miaraka amin’ny fivarotan-tenan’ny ankizy no ankamaroan’ny heloka bevava miaraka amin’ny fanambarana ary fivarotana rongony sy zavatra hafa mahadomelona Ny fifintinan’ny teti-bola nanomboka tamin’ny 2009 dia nanana fiantraikany mafy tamin’ny polisim-pirenena izay nahatonga ny heloka bevava hitombo taty aoriana.
 
''Luis Miguel Sanchez Cerro no anarany ary gasy firazanana izy kanefa nanongam-panjakana ka lasa filoham-pirenena tany Pérou tany Amerika Atsimo tamin’ny 27 aogositra 1930 hatramin’ny 1er martsa 1931. Lany tamin’ny fifidianana filoham-pirenena indray izy ny 8 desambra 1931 rehefa nifanandrina tamin’ny kandidà telo hafa, ka nitondra an’i Pérou hatramin’ny 30 aprily 1933, andro nahafatesany. Marihina moa fa nisy nitifitra izy tamin’io andro io, teo amin’ny faha-43 taonany, ka voatery niova filoham-pirenena i Pérou na dia tsy tapitra aza ny fe-potoana natokana hiasàn-dRasanchez Cerro.''
 
''Notsongoin’olom-bolo sy mamy hoditra tamin’ny vahoaka tokoa izy fony fahavelony noho izy malagasy firazanana. Any [[Però]] tokoa mantsy dia misy faritany antsoina hoe Piura izay fonenan’ireo Mangaches na malagasyMalagasy namidy sy nalefa niasa tany Amerika Atsimo. Marihina fa ny anaran’ny tompony (ny olona nividy azy) no iantsoana ireo Mangaches ireo, izany hoe na dia gasy aza ity lehilahy ity dia very ny anarana maha-gasy azy satria ireo ray aman-dreniny dia efa nitondra ny anaran’ny tompony ka nampita izany tamin’ny zanany.''
 
''Ao amin’ny faritra avaratr’io Piura io no ahitàna an’ilay tanàna atao hoe La Mangacheria izay nahaterahan’i Sanchez Cerro. Any koa dia misy saha iray antsoina hoe « Hacienda Malakasy » izay fonenan’ireo Malagasy fahagola. Ankehitriny kosa, na dia mbola maro aza ny Mangaches nahatazona ny volo-koditra maha-malagasy azy, dia efa nifangaro tamin’ny mponina any an-toerana ny ankamaroany ka nizara ny kolotsainy tamin’izy ireo. Anisan’ny vokatr’izany kolotsaina mifangaro izany ny mozika Tondero''.
 
== Fiteny ==
Ligne 139 ⟶ 136 :
{{lahatsoratra antsipirihany|fiteny malagasy}}
 
Ny Teny[[Fiteny Malagasymalagasy|teny malagasy]] dia misokajy ao anatin'ny [[Fiteny aostroneziana|fiteny aostronezianinaaostrônezianina]], iray tarika amin'ny [[fiteny malayo-polinezianinapôlinezianina]] miaraka amin'ny Tagalog[[Fiteny tagalaoga|fiteny tagalôga]] (fiteny filipina) ny Malay[[fiteny malay-indonezianinaindônezianina]], ny [[fiteny javaney]] sns.
 
Araka ny lalam-panorenana, ny fiteny malagasy dia fiteny ofisialy voalohan'i Madagasikara. Teny iray tsy mivaky sady azon'ny vahoaka malagasy manerana ny Nosy ny fiteny malagasy ofisialy. Araka ny statistika, ny teny malagasy ofisialy arysy nyireo tenim-paritr'i Madagasikara no tena hain'ny mponina malagasy tenenina. Eo amin'ny valopolo isan-jaton'ny (80%) malagasyMalagasy monina aoeto Madagasikara no tsy mahay teny afatsyafa-tsy teny malagasy<ref>http://www.lexpressmada.com/5156/print-article-32163.html</ref>. Ireo olona tsy mahay afatsyafa-tsy teny malagasy ireo amin'ny ankapobeny dia olona miaina any ambanivohitra. Amin'ny resaka haino aman-jery dia io fiteny io no teny voalohany ampiasaina aoeto Madagasikara. Tsy dia isianmisy amin'ny teny malagasy loatra ny [[Aterineto malagasy|Aterineto]], izay ahitana loharanom-pahalalana kely dia kely raha oharina amin'ireo fiteny eoropeanaeorôpeana lehibe ([[Fiteny frantsay|frantsay]], [[Fiteny anglisy|anglisy]]...). Ny antony dia ny tsy fahitana na ny havitsin'ireo mpamatsy tranonkala amin'ny teny malagasy, ary ny havitsian'ny tahan'ny olona manana Aterineto amin'ny isamisa-poninmponin'i Madagasikara.
 
=== Ny fiteny vahiny ===
Ligne 147 ⟶ 144 :
[[Sary:New-Map-Francophone World.PNG|Ireo firenena ao amin'ny [[Frankofonia]]|300px|right|thumb]]
 
Nisy fiantraikany tamin'ny teny malagasy ny tenin'ireo vahiny nifandray tamin'ny malagasy hatramin'izay. Nisy fiantraikany ohatra ny teny anglisy (amin'ny fampidirana teny vaovao toa ny ''sokodrevo'', ''lefitra'', ''raitra''...). Ary ny teny frantsay, izay teny ofisialin'ny firenena nanjanaka an'i Madagasikara nandrintry ny enimpolo taona.
 
Noho izany dia nisy fiantraikany koa ny teny frantsay teo amin'ny voambolan'ny fandraharahana (''sendikà'', ''politika'', ''distrika, sns'') ary koa amin'ny lafin'ny haianarantany ao Madagasikara :, ka na dia [[Fanagasiana|nogasiana]] aza ny ankamaroan'ny anaran-tany arysy ny anaran-tanàna aoeto Madagasikara, dia mbola ampiasain'olon-tsasanyny olona sasany (indrindra indrindra ireo manamavara-pahaizanapianarana izay nianatra teny amin'ny fianaranasekoly miteny frantsay) ny anarana frantsay frantsain'ny tanàn-dehibe toa an'i [[Toamasina]] (''Tamatave''), [[Mahajanga]] (''Majunga''), [[Antsiranana]] (''Diego-Suarez'')...
 
Ny fiteny vahiny ianarana indrindra aoeto Madagasikara dia ny [[fiteny frantsay]]. Io, ary io ihany, no fiteny ampiasaina amin'ny fianarana ambony ary amin'ny fianarana frantsay aoeto Madagasikara. Izy io ihany koa no teny ampiasain'ireo mpamoaka lalàna. Nanomboka ny taona 1896 izay daty nivadihan'i Madagasikara ho zanatany frantsay, ny fiteny frantsay no fiteny ofisialy ary ampiasaina amin'ny lafin'nylafiny fandraharahana ary saika mitovy lanja amin'ny teny malagasy izy io amin'ny fiainana politika.
 
[[Sary:English-as-Official-Language.png|300px|left|thumb|Ireo firenena izay mampiasa ny teny anglisy ho teny ofisialy]]
 
Manaraka ny fiteny frantsay dia tonga ny fiteny anglisy. Ny antony ianarana ny teny anglisy ao am-pianarana amin'izao fotoana izao dia noho ny fianjadiana eran-tanin'ireo firenena miteny anglisy toa an'i [[Etazonia]] ary ny [[Fanjakana Mitambatra|Firenena Mitambatra]]. Ankoatr'ireo firenena roa ireo dia ahitana ireo firenena avy ao [[Faritra atsimon'i Afrika|Faritra AtsimoAtsimon'i Afrika]] sy Atsinana[[Afrika Atsinanana]], (afatsy i [[Mozambika]]), ireo firenena any [[Azia Atsimo]] ary [[Azia Atsimo Atsinanana]] ([[Indonezia]], [[Tailandy]]), ary i [[Aostralia]]. Heverina koa fa ny teny anglisy no teny fampiasa amin'ny varotra iraisam-pirenena ary amin'ny siansa ary ny raharahan'ny teknolojiateknôlôjia vaovao.
 
Tsy fitenin'ny mpanjanatany ny teny anglisy ka tsy mira amin'ny teny frantsay ny lanjany arysy ny fianjadiany. Kanefa noho ny fitiavan'ny filoha taloha Marc Ravalomanana ny fiteny anglisy arysy noho ny fianjadiana eran-tanin'ny firenena toa i Etazonia, ny fianjadiana ara-paritr'ireo firenen'i [[Afrika]] arysy ny firenena lehiben'ny Ranomasimbe Indianina ary koa ny fiparitahan'io fiteny io erakeran'izao tontolo izao, dia nataony ho teny ofisialy ny teny anglisy tamin'ny taona 2007, miaraka amin'ny teny frantsay arysy ny teny malagasy ary lany tamin'ny fitsapahan-kevi-bahoaka. Tamin'izany taona izany, latsaky ny 5% no lanjan'isan'ireo malagasy afaka mifandray amin'io fiteny io. Tamin'ny nahatongavan'i Andry Rajoelina teo amin'ny fahefàna, dia nesorina tsy ho teny ofisialy intsony ny teny anglisy.
 
== Faritany ==
{{article détaillé|Faritan'i Madagasikara}}
 
Nizara ho [[faritany]] enina (6) i Madagasikara hatramin'izay: [[Faritanin'Antsiranana|Antsiranana]], [[Faritanin' Antananarivo|Antananarivo]], [[Faritanin'i Fianarantsoa|Fianarantsoa]], [[Faritanin'i Mahajanga|Mahajanga]], [[Faritanin'i Toamasina|Toamasina]] ary [[Faritanin'i Toliara|Toliara]]. Araka ny fiovana nisy anefa, nanomboka ny taona 2004, dia nozaraina ho faritra 22 i Madagasikara. Ireto avy ireo faritra 22 ireo miaraka amin'ny isan'ny mponina tamin'ny 2004:
 
Araka ny fiovana nisy anefa, nanomboka ny taona 2004, dia nozaraina ho [[faritra]] 22 i Madagasikara. Ireto avy ireo [[faritra]] 22 ireo miaraka amin'ny isan'ny mponina tamin'ny 2004:
 
 
Ligne 372 ⟶ 368 :
[[Sary:Madagascar popdens 2004.png|200px|ankavanana|Hakitrok'i Madagasikara]]
 
Ny mponina malagasy mipetraka eo anivon-tany sy eny amin'ny morontsiraka atsinanaatsinanana dia mety avy any [[Azia]], ary ny mponina mipetraka any avaratra dia mety avy any [[India]] na avy any [[Afrika Avaratra]]. Araka ny dinika natao vao haingana, mety tsy nisy olona nipetraka taoteto Madagasikara raha tsy tany amin'ny taonjato faha folo-10 tany ho any. Teo ny AostronezianaAostrôneziana (avy any IndoneziaIndônezia) no mety tonga. Ankehitriny, dia misy mponina malagasy no mipetraka any amin'ny [[tamba-nosin'nyi Kômôro]] ([[Moheli]], [[Mayotte]], Nzwani[[Anjouan]]) sy any La Réunion.
 
; Ny foko malagasy 18
Ligne 400 ⟶ 396 :
 
=== Isan'ny mponina ===
Ny isan'ny mponina aoeto Madagasikara amin'ny ankapobeny dia misy 20 042 551 tamin'ny 2008<ref>[[Instat]]</ref>, ary eo amin'ny 22 tapitrisa eo ho eo tamin'ny 2012<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ma.html</ref>. Eo amin'ny 43%n'ny mponin'i Madagasikara no latsaky ny 15 taona<ref>http://www.globalhealthfacts.org/data/topic/map.aspx?ind=82</ref>.
 
==== 1921–1960<ref>Économie Malgache : évolution 1950-1960. Commissariat Général au Plan. 1962</ref>====
Ligne 484 ⟶ 480 :
{{...}}
=== Fanabeazana ===
Betsaka ireo olon-dehibe izay tsy mahay mamaky nateny sy manoratra<ref> http://www.unicef.org/infobycountry/madagascar_statistics.html</ref>. Latsaky ny tahan'ny lehilahy mahay mamaky teny sy manoratra ny tahan'ny vehivavy mahay mahay mamaky teny sy manoratra. Eo amin'ny 16,4% ny vola lanin'ny governemanta nandritry ny fe-potoana 2000-2007<ref>http://hdrstats.undp.org/en/countries/data_sheets/cty_ds_MDG.html</ref>. Nifintina 32% ny anjaran'ny kitapom-bola ho an'ny fianarana ambony tamin'ny fiantombohan'ny taona 1990. Eo amin'ny 57$ (6% ny PIB/olona) isaky ny mpianatra ny vola lanin'ny fanjakana amin'ny fampianarana ambaratonga voalohany.
 
=== Fananahana ===
Ligne 494 ⟶ 490 :
[[Sary:Madagascar-carte.png|331x331px|ankavanana|saritan'i Madagasikara]]
 
Any ila-bolan-tany atsimo no misy an'i Madagasikara, faha-efatra amin'ny [[nosy ngeza indrindra eto an-tany]] ny nosin'i Madagasikara, ao aorian'i [[Groenlanda|Groenland]], [[Ginea Vaovao|Ginea Vao]] ary [[Bôrneô|Borneo]]. Ny [[lakandranon'i Mozambika]] no manasaraka azy amin'i [[Afrika]]. 700 km eo ho eo ny elanelan'i [[Mozambika]] sy Madagasikara. « "Nosy Mena »" (''l'Île Rouge'') no fiantson'ny olona an'i Madagasikara tsindraindray, satria ilay loko mena ilay no lateritatanimena mandoko ny dongolavany mena. 1580 km ny ''halavan'i'' nosin'i Madagasikara avy any atsimo ka hatrany avaratra ary 580 km ny sakany avy any atsinanana ka hatrany andrefana.
 
Misy tangorom-bohitra mizara ny nosy makany avaratra hatrany atsimo. Ny salasalan'ny halavan'ireo tendrombohitra ireo dia misy 1200-1500 metatra eo ho eo. Any avaratr'i Madagasikara no misy ny [[Tendrona Tsaratanana]] (na Maromokotro) manana haabo 2876 m. Misy [[farihy]] dimy any; ny farihy ngeza indrindra any Madagasikara dia ny [[Farihin' Alaotra]], manana velarana 182 {{km2}}
Ligne 503 ⟶ 499 :
Ny [[farihin' Alaotra]] no farihy lehibe indrindra ao Madagasikara. Ny halalin'ny toerana lalina indrindra amin'io farihy io dia 1,5 metatra monja.
 
Ny lanjan'ny ranon'ny [[Farihin' Alaotra|farihin'Alaotra]] dia eo amin'ny 930 tapitrisa taonina eo ho eo (0,93km<sup>3</sup>). Noho ny fikaohan'ny tendrombohitra manodidina, dia nihafeno fasika ilay farihy, ka izany no anisan'ny antony tsy mahalalina io farihy io.
 
{| class="wikitable sortable"
Ligne 552 ⟶ 548 :
=== Vohontany ===
 
Voazara telo ny vohotanvohontanin'i Madagasikara. Any atsinanana dia misy lemaka tery kely haavo misy ny [[lakandranon'ny Pangalana]] manana toe-tany be orana any avaratra hatrany atsimo. Ny eo anivon-tany indray dia misy ny ankabeazan'ny mponin'i Madagasikara ary koa ny renivohi-pirenena Antananarivo ; ny [[Toe-tanin'i Madagasikara|toe-tany]] eo amin'ny [[faritra]] anivo dia mangatsiaka amin'ny andro ririnina ary matimaty na mafana rehefa andro fahavaratra amin'ny volana Desambra ; ny latsakrotsak'orana eo amin'ny [[faritra]] anivo dia antonontonony ; ny havoana dia maka enimpolo isan-jaton'ny velarantany tontalinvelarantanin'i Madagasikara. Ny [[faritra]] andrefana dia manana toe-tany maina sady mafana mandavantaona ; ny [[hakitroky ny mponina]] any amin'ny [[faritra]] andrefana dia anisan'ny kely indrindra aoeto Madagasikara.
 
Ny toerana avo indrindra aoeto Madagasikara dia ny [[Tsaratanana]] any amin'ny faritan[[faritanin' Antsiranana]], izay manana haavo 2 876 metatra.
 
=== Toe-tany ===
{{article détaillé|Toe-tanin'i Madagasikara}}
 
Tropikaly ny toe-tany amin'ny amorontsirakamorontsiraka, ara-pehibe izy any atsinanana, tropikaly maina izy any amin'ny amorontsirakamorontsiraka andrefana sy atsimo, ary tropikaly mangatsiaka izy any ampivoany. Ny Anticyclone ny Ranomasimbe Indianina no mampisy ny alizé[[alizay]] atsimo atsinanana, mihisaka araky ny [[fizaran-taona]] io alizéalizay io.
 
Manana fizaran-taona (saison) roa i Madagasikara : misy [[ririnina]] (maina) amin'ny volana Mey hatramin'ny volana Oktobra, sy [[fahavaratra]] (mando) amin'ny volana Novambra hatramin'ny volana Aprily. Miovaova arakaraky ny haabon-toerana ny [[toetrandro]] sy ny rivotra manjaka ny toetrandro. Mandalo amin'ny amorontsirakamorontsiraka atsinanana izao ohatra ny alizéalizay, Noho izany dia manorana matetika ny any satria mbola misy ny Andrangitraan'[[Andringitra]] mitazona ny ankabeazan'ny hamandoana ;. Any amin'ny amorontsirakamorontsiraka atsinanana izao no tena be orana indrindra any Madagasikara (3 500 mm isan-taona).
 
Mandalo matetika amin'ny fahavaratra ny rivo-doza[[rivodoza]] avy any amin'ny nosin'ny [[Maskareina (tamba-nosy)|Maskarena]]. Maimaina sy mangatsiatsiaka ny tany any andrefan'i Andringitra amin'ilay alizéalizay tsy tonga any. Mahatratra 1 400 mm ny orana latsaka any [[Antananarivo]] amin'ny ririnina, mety mangatsiaka be ny alina any fa tsy dia mivoainganamivaingana matetika. Fa mety mivoainganamivaingana ny rano rehefa mihakatramiakatra any an-tendrona. Amin'ny andro ririnina, ny lanitry ny renivohitra dia anisan'ny tena mazava (amin'ny tantera-kazavana) indrindra eto an-tany. Mbola maina non'noho ny ampivoany ny toetr'androtoetrandro any andrefana satria efa nilatsaka daholo ny hamandoan'ny alizéalizay. 300 mm fotsiny ny tontalin'ny orana latsaka any [[Toliara]] mandritry ny taona
 
== Toe-karena ==
 
Anisan'ny [[firenena]] mbola an-dalam-pivoarana eto an-tany i Madagasikara. Araka ny tatitra momba ny IDH tamin'ny taona 2000 (miankina amin'ny taona 1998 ny fampahalalàna), faha 141 amin'ny [[firenena]] 174 Madagasikara.
 
Miankina amin'ny fambolena ny toe-karenan'i Madagasikara. Miverina tsikelikely ny toe-karena tamin'ny krizy tamin'ny 2001. Miezaka mafy ny fitondrana (manomboka hatramin'ny 2002) mba hampivelatra ny [[firenena]] amin'ny alàlan'ny ''Madagascar Action Plan''.
Ligne 575 ⟶ 571 :
=== Banky ===
Tamin'ny 1889, dia nitsangana ny banky malagasy voalohany
Ny fananganana ny sandam-bola [[euro]] dia nampaherin'ny vola Malagasy izay tsy niankina tamin'ny volan'ny mpanjakana teo aloha (Franc frantsay), miatrika ny ampihimamban'ny [[dolara amerikanina]] mahery tany aloha.
 
=== Vola vahiny ===
Ligne 587 ⟶ 583 :
=== Fahantrana ===
 
Ankehitriny, firenena mahantra i Madagasikara (firenena faha 146/177 amin’ny resaka IDH, «(Indice de Développement Humain»). Maro ny anton’ny mampahantra ny Malagasy.
 
Anisan’ireo antony ireo ny safidy ara-politika sôsialista nandritry ny ady mangatsiaka ary ny fahataràna ara-pandrosoana vokatr’izay safidy izay: miha-simba ny foto-drafitr’asa, ny sakana ara-pandraharahana amin’ny fampivoarana ny orinasa, ny tsifitombenana ara-politika ary ara-pitsaràna. Ao koa ny Fihavanan’ny Malagasy, na dia zavatra hafa tsy miditra azo aza : mifanampy ny mpiray fianakaviana, na dia tsy mampivoatra ny tena aza ilay fifanampiana ny fianankaviana. Izay fisainana izay koa dia vao maika ampitomboin’ireo Fikambanana tsy miankina amin'ny fanjakana (ONG) amin’ny lafiny rehetra: tontolo iainana, kolontsaina, fahasalamana, fampianarana, fahazazana, fambolena. Ary noho izany, loharanon-karena mazava avy any ivelany ilay fanampiana avy any ivelany, na dia ho an’ny tena aza, ary anefa tsy fototry ny fivoarana maharitra..
Ligne 593 ⟶ 589 :
==== Ny vary ====
[[Sary:Riziere terrasses.JPG|250px|ankavanana|thumb|tanimbary]]
Foto-tsakafon'ny malagasy ny [[vary]], ary manamarika ny endriky ny [[faritra]] ny saha.
 
=== Tanjona ho an'ny ho avy ===
Ligne 599 ⟶ 595 :
Araka ny filazan'ny filohan'ny tetezamita mikasika ny fihaonambe Rio+20 tany Brezila ny 20 jona 2012, anisan'ny tanjon'i Madagasikara ny ho lasa sompitry ny ranomasimbe Indianina. Ny fomba hahatratrarana izany tanjona izany dia ny fanovana an'i Madagasikara hanana "toe-karena maitso".<ref>[http://www.chine-informations.com/actualite/asie/rio-madagascar-vise-a-devenir-le-grenier-de-la-region-de-ocean_9788.html Rio +20 : Madagascar vise à devenir le grenier de la région de l' Océan Indien]</ref>
 
==Hay kantonHaikanton'i Madagasikara==
Ny fahaizana asa-tànana no tena mampiavaka ny malagasy amin'ny ankapobeny. Ary ny manodina ny zavatra efa tsy ampiasaina intsony ho zavatra hafa dia efa natao hatry ny ela tao Madagasikara izay vao nalaza tany andafy izany; na ny hoe "recyclage" no tiana ambara eto.