Fiteny malagasy: Fahasamihafan'ny versiona

Contenu supprimé Contenu ajouté
Aucun résumé des modifications
nanala soratra voapetaka indroa
Andalana faha-520:
== Tsiahy ==
{{ref}}
 
[[Sokajy:Fiteny Aostrônezianina]]
[[Sokajy:Fiteny|Malagasy]]
[[Sokajy:Madagasikara]]
{{Infobox fiteny
|fiteny = Fiteny malagasy
|faritany = {{Madagasikara}}, {{Komaoro}}<ref>Jereo ny [[fiteny antalaotra</ref>
|isan'ny mpiteny = 20 tapitrisa (teny nibeazana)<ref>Isaina ny teny malagasy ofisialy miaraka amin'ny tenim-paritra</ref>
|sata = Ofisialy any Madagasikara (miaraka amin'ny teny frantsay)
|kaodim-piteny = mg, mlg<ref>[http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=mlg Lisitry ny kaody ISO 639 ho an'ny fitenim-paritra]</ref>
|soratra = latina
|mpandamina = [[Akademia Malagasy]]
}}
 
Ny [[fiteny malagasy|'''fiteny''' '''malagasy''']] dia [[tenim-pirenena|tenim-pirene]]n'ny Repoblikan'i Madagasikara. Ny teny malagasy dia ao amin'ny fianankavian-tenin'ny [[Fiteny barito|teny barito]] (ao amin'ny [[Fiteny aostroneziana|teny aostronezianina]]). Any [[Banjarmasin]], nosin'i [[Kalimantan]] ([[Indonezia]]) no foiben'ny fiteny barito. Ny teny akaikikaikin'ny teny malagasy ankehitriny dia ny [[Fiteny maaniany|fiteny maaniany]]. Misy koa ny [[Fiteny samihima|fiteny samihima]] sy ny [[Fiteny dosona deiaha|fiteny dosona deiaha]] sns. Ny [[fiteny malay]] izao no teny miasa eo amin'io nosy io. Araka ny antontanisan'ny [[Akademia Malagasy|Akademia malagasy]] dia ny 83,61% dia tsy miteny afatsy ny teny malagasy<ref><small>http://www.lexpressmada.com/5156/print-article-32163.html [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.lexpressmada.com%2F5156%2Fprint-article-32163.html archive]]</small></ref>.
 
== Tantara ==
Ny endriky ny teny malagasy dia tsy tahaka ireo fiteny ao [[Afrika]] satria io fiteny io dia ao amin'ny vondrona malaio-polineziana, sampan'ny vondrona aostrôneziana. Ny fiavian'ny teny malagasy dia fantatr'ireo mpandini-piteny hatry ny taonjato fahasivy ambin'ny folo. Ny teny malagasy dia mitovy vondrom-piteny barito avy amin'ny faritany atsimo atsinanan'ny [[Nosy Borneo]]. Betsaka ny fitovizan'ny teny malagasy amin'ny [[Fiteny ma'aniany|fiteny ma'aniany]], fiteny tenenina eo amin'ny faritry ny renirano Barito, ao atsimon'i [[Borneo]]. Lazaina fa mponina aotrôneziana avy amin'ny [[tamba-nosy]] maley nandalo tany Borneo no nipetraka teto Madagasikara, na dia tsy fantatra aza ny anton'io fifindrana io. Taonjato maro taty aoriana, nifangaro tamin'ny [[Arabo (olona)|Arabo]] sy ny Masombika (Afrikana avy amin'ny tontolo soahily) ny mponina aostrôneziana.
 
Ao amin'ny teny malagasy dia misy indran-teny avy amin'ny [[fiteny arabo]] ary koa avy amin'ny [[Fiteny soahily|teny soahily]]. Ny haisoratra malagasy dia efa nanomboka tamin'ny taonjato faha sivy ambin'ny folo. Tamin'ny Frantsay tonga tao Fort-Dauphin tamin'ny taonjato faha-17, nahita sotatra tamin'ny [[sorabe]] izy ireo. Ny soratra voalohany tamin'ny [[abidy latina]] dia ny [[rakibolana]] malagasy-holandey nosoratana tamin'ny fanombohan'ny taonjato faha 17 navoakan'i Gabriel Ferrand voalohany tamin'ny 1908. Ny sorabe dia soratra mety nampidirina eto Madagasikara tamin'ny taonjato faha-15. I [[Radama Voalohany|Radama I]], mpanjaka nahay mamaky teny sy manoratra tao amin'ny [[Fanjakana Merina]], dia nametra ny [[litera]] ampiasaina ao amin'ny [[abidy malagasy]] avy amin'ny [[abidy latina]] mbola ampiasaintsika amin'izao fotoana izao; saingy ny fitsipi-panoratana ampiasaina fotsiny no niova. Nikasa hanangana fiangonana sy trano sekoly hianarana [[abidy]] miaraka amin'ireo misionera protestanta avy ao amin'ny [[London Missionary Society]] i Radama I.
 
Ny boky voalohany natonta printy tamin'ny teny malagasy soratana amin'ny abidy vaovao, dia ny [[Baiboly amin'ny teny malagasy|Baiboly]], nadikan'ny misionera kristiana britanika tamin'ny taona 1835 niasa tao Imerina. Ny [[rakibolana]] vita printy voalohany dia ny rakibolana malagasy-frantsay nataon'i Étienne de Flacourt.
 
== Fiteny sy tenim-poko any Madagasikara ==
 
Rehefa jerena amin'ny lafiny fandiniham-piteny ny teny malagasy, dia misy endri-piteny malagasy isam-paritra maromaro fa mitovitovy. Samy endriky ny fiteny malagasy izy ireo fa tsy fiteny mahaleo tena, dia ireto izany:
 
* Bara,
* Betsimisaraka atsimo,
* Betsimisaraka avaratra,
* Masikoro,
* Afovoany,
* Sakalava,
* Tandroy-Mahafaly,
* Tanosy,
* Antankarana,
* Tsimihety,
* Bosy any [[Mayotte]]
 
Any Madagasikara dia misy ny ''malagasy ofisialy''. Miasa eran'ny nosy sy ampiasain'ny [[gazety]] sy ny [[fahitalavitra]].
 
Ao amin'ny vondrona atsinanan'ny zana''-''tsampan'ny fiteny barito ireo fiteny ireo. Any [[Indonezia]] daholo ny vahoaka miteny barito hafa, afa-tsy ny Malagasy miteny malagasy. Noho izany, dia avy any Indonezia ny teny malagasy fa tsy niforona teto Madagasikara. Tamin'ny taonjato fahefatra vao nahitana olona tao Madagasikara, kanefa tany Afrika, efajato kilometatra miala avy eo, dia efa nisy olona hatramin'ny roa tapitrisa taona lasa.
 
=== Fahasamihafan'ny teny ofisialy sy ireo tenim-paritra ===
 
Hita eo ambany ny tabilao maneho ny lanjan'isan'ny fahasamihafan'ny teny malagasy ofisialy sy ny tenim-paritra.
 
{| class="wikitable" style="margin:auto;clear:both;text-align:center;"
|+ '''Lanjan'isan'ny fitoviam-boambolana amin'ny tenim-paritra'''
|-
!colspan="2" |
!width=4% align=center | 1
!width=4% align=center | 2
!width=4% align=center | 3
!width=4% align=center | 4
!width=4% align=center | 5
!width=4% align=center | 6
!width=4% align=center | 7
!width=4% align=center | 8
!width=4% align=center | 9
!width=4% align=center | 10
!width=4% align=center | 11
!width=4% align=center | 12
!width=4% align=center | 13
!width=4% align=center | 14
!width=4% align=center | 15
!width=4% align=center | 16
!width=4% align=center | 17
!width=4% align=center | 18
|-
| align=center | 1 || Merina || 100 || 81 || 81 || 92 || 92 || 86 || 78 || 80 || 79 || 68 || 71 || 68 || 70 || 70 || 61 || 77 || 69 || 61
|-
| align=center | 2 || Temoro || 81 || 100 || 78 || 79 || 80 || 78 || 81 || 88 || 88 || 67 || 69 || 71 || 72 || 69 || 61 || 76 || 73 || 65
|-
| align=center | 3 || Betsimisaraka || 81 || 78 || 100 || 84 || 78 || 77 || 80 || 78 || 75 || 77 || 70 || 65 || 66 || 62 ||style="background-color:yellow"| 54 || 74 || 96 || 61
|-
| align=center | 4 || Sihanaka || 92 || 79 || 84 || 100 || 86 || 81 || 76 || 79 || 77 || 72 || 69 || 67 || 68 || 66 ||style="background-color:#B2FFFF"| 59 || 72 || 68 ||style="background-color:#B2FFFF"| 58
|-
| align=center | 5 || Betsileo-1<ref group=m>Ambositra</ref> || 92 || 80 || 78 || 86 || 100 || 88 || 77 || 81 || 79 || 68 || 74 || 71 || 75 || 71 || 61 || 79 || 71 || 62
|-
| align=center | 6 || Betsileo-2<ref group=m>Fianarantsoa</ref> || 86 || 78 || 77 || 81 || 88 || 100 || 77 || 80 || 77 || 67 || 71 || 74 || 79 || 74 || 66 || 82 || 75 || 66
|-
| align=center | 7 || Antambahoaka || 78 || 81 || 80 || 76 || 77 || 77 || 100 || 74 || 74 || 69 || 66 || 64 || 64 || 60 ||style="background-color:red"| <font color=white>52</font> || 67 || 64 ||style="background-color:#B2FFFF"| 56
|-
| align=center | 8 || Antesaka || 80 || 88 || 78 || 79 || 81 || 80 || 74 || 100 || 89 || 67 || 70 || 71 || 73 || 72 || 62 || 76 || 72 || 63
|-
| align=center | 9 || Zafisoro || 79 || 88 || 75 || 77 || 79 || 77 || 74 || 89 || 100 || 63 || 68 || 68 || 72 || 71 || 61 || 76 || 71 || 63
|-
| align=center | 10 || Tsimihety || 68 || 67 || 77 || 72 || 68 || 67 || 69 || 67 || 63 || 100 || 75 || 61 || 64 || 63 ||style="background-color:yellow"| 54 || 68 || 64 ||style="background-color:#B2FFFF"| 56
|-
| align=center | 11 || Tankarana || 71 || 69 || 70 || 69 || 74 || 71 || 66 || 70 || 68 || 75 || 100 || 65 || 68 || 69 ||style="background-color:#B2FFFF"| 59 || 70 || 67 ||style="background-color:#B2FFFF"| 56
|-
| align=center | 12 || Vezo || 68 || 71 || 65 || 67 || 71 || 74 || 64 || 71 || 68 || 61 || 65 || 100 || 84 || 74 || 64 || 77 || 80 || 69
|-
| align=center | 13 || Mahafaly || 70 || 72 || 66 || 68 || 75 || 79 || 64 || 73 || 72 || 64 || 68 || 84 || 100 || 80 || 68 || 83 || 86 || 76
|-
| align=center | 14 || Sakalava-1<ref group=m>Morondava</ref> || 70 || 69 || 62 || 66 || 71 || 74 || 60 || 72 || 71 || 63 || 69 || 74 || 80 || 100 || 82 || 79 || 75 || 66
|-
| align=center | 15 || Sakalava-2<ref group=m>Belon'i Tsirinbihina</ref> || 61 || 61 ||style="background-color:yellow"| 54 ||style="background-color:#B2FFFF"| 59 || 61 || 66 ||style="background-color:red"| <font color=white>52</font> || 62 || 62 ||style="background-color:yellow"| 54 ||style="background-color:#B2FFFF"| 59 || 64 || 68 || 82 || 100 || 70 || 67 || 63
|-
| align=center | 16 || Bara || 77 || 76 || 74 || 72 || 79 || 82 || 68 || 76 || 76 || 68 || 70 || 77 || 83 || 79 || 70 || 100 || 85 || 74
|-
| align=center | 17 || Tandroy-1<ref group=m>Masinoro, Ambalavao</ref> || 69 || 73 || 69 || 68 || 71 || 75 || 64 || 72 || 71 || 64 || 67 || 80 || 86 || 75 || 67 || 85 || 100 || 83
|-
| align=center | 18 || Tandroy-2<ref group=m>Antanimoro</ref> || 61 || 65 || 61 ||style="background-color:#B2FFFF"| 58 || 62 || 66 ||style="background-color:#B2FFFF"| 56 || 63 || 63 ||style="background-color:#B2FFFF"| 56 ||style="background-color:#B2FFFF"| 56 || 69 || 76 || 66 || 68 || 74 || 83 || 100
|}
<references group=m/>
 
== Oha-pampitahana filôjenetika ==
[[File:Sorabe malagasy.jpg|thumb|right|250px|Sorabe Malagasy]]
[[File:Sorabe-Malagasy Arabic script.jpg|thumb|right|250px|[[Sorabe]] mandraikitra ny ampahan'ny tadidy mikasika an'i [[Ralitavaratra]]. Ny sorabe no abidy nampiasaina tamin'ny fanoratana ny teny malagasy malagasy alohan'ny nampa-ofisialy ny abidy latina]]
Azo ampitahaina ny foto-boambolana avy amin'ny [[Lisitra Swadesh|lisitra Swadesh]] ary izy io dia mamoaka -tsampan'ny tabilao manaraka :
{| class="wikitable"
! Malagasy || Malay-Indoneziana || Tahisiana
|--
| ''tany '' || ''tanah'' || ''fenua'' (ind. ''benua'' = "kaontinenta")
|--
| ''lanitra '' || ''langit'' || ''ra'i
|--
| ''rano '' || ''air'' (''danau'' = "farihy") || ''vai''
|--
| ''afo'' || ''api'' || ''āuahi''
|--
| ''lehilahy'', ''lahy'' || ''laki-laki'' || ''tane''
|--
| ''vehivavy'', ''vaviny'' || ''wanita'', ''perempuan'' || ''vahine''
|--
| ''mihinana'', ''homana'' || ''makan'' || '' 'amu''
|--
| ''misotro'' (''minona'') || ''minum'' || ''inu''
|--
| ''lehibe'', ''ngeza'',"be" || ''besar'' || ''rahi''
|--
| ''kely'', ''tity'' || ''kecil'' || ''iti''
|--
| ''alina'', ''Maizina'' || ''malam'' || ''po''
|--
| ''andro'', ''matsana'' || ''hari'' || ''mahana''
|}
 
== Indran-teny ==
=== Indran-teny tamin'ny fiteny javaney sy maley ===
 
Betsaka ny indran-teny amin'ny teny malagasy nindramina tamin'ny teny vahiny. Ao ny [[fiteny malay|fiteny maley]] ary ao koa ny [[Fiteny javaney|fiteny javaney]] taloha; anisan'ireo teny ireo dia ny teny hoe [[trozona|''trozona'']], iray amin'ny teny maley hoe ''duyung''; ny ''horita'' avy amin'ny teny hoe ''gurita''; ny ''fano'' avy amin'ny teny hoe ''penyu'', ny ''hara'' avy amin'ny teny malay hoe ''karah'', ny ''fanohara'' (karazan-tsokatra) avy amin'ny teny malay hoe ''penyu karah''; ''rivotra'' avy amin'ny fiteny malay hoe ''ribut'' midika "rivomahery" na "rivodoza"; ''tanjona'' avy amin'ny [[fiteny malay]] hoe ''tanjung''; ''harana'' avy amin'ny teny malay hoe ''karang''; ''sambo'' sy ''nosy'' avy amin'ny [[fiteny javaney]] hoe ''sāmvaw'' sy ''nusa'', sns.
 
=== Indran-teny avy amin'ny fiteny sanskrity ===
 
Ny indran-teny avy amin'ny [[Fiteny sanskrity|teny sanskrity]] dia mikasina ny isa sy ny [[kalandrie]]. Azo atao ohatra izao ny teny hoe ''tantara'' avy amin'ny teny sanskrity hoe ''tantra'' midika "teôria"; torak'izany koa ny teny hoe ''hetsy'' (100 000) izay avy amin'ny teny malay hoe ''keti'' nindramina tamin'ny teny sanskrity hoe ''koṭi'' midika "folo tapitrisa".
 
Ireo teny avy amin'ny [[Fiteny sanskrity|fiteny sanskrity]] moa dia nindramin'ny fiteny malagasy talohan'ny nahatongavan'ny Malagasy teto Madagasikara. Ka noho izany izy ireo dia niharan'ny fiovana ara-drafipeo, ka tsy fantatra avy hatrany intsony ny fiaviany raha tsy dinihana amin'ny alalan'ny haifiteny mampitaha (linguistique comparative). <ref>Hita ao amin'ny teny malay koa ireo indran-teny ireo. Ka anisan'ny poforon'ny fianjadian'ny teny sanskrity tamin'ny teny malagasy alohan'ny nahatongavan'ny malagasy tao Madagasikara izany zavatra izany.</ref>
 
=== Indran-teny avy amin'ny fiteny hafa ===
 
Ankehitriny ny teny malagasy dia nindran-teny tamin'ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] (voambolana mikasika ny [[fanandroana]]), ny [[Fiteny soahily|teny soahily]] (voambolana mikasika ny biby ompiana toy ny teny hoe ''ondry'' na ''akoho'') ary tamin'ny [[teny frantsay]] sy [[Fiteny anglisy|anglisy]] ho an'ny voambolana mikasika ny fitaovana ampiasaina amin'izao fotoana izao toy ny [[solosaina]] azo tenenina koa hoe ''ordinatera'' na ''kompiotera''. Ao koa ny anaran'ny karazan-java-kohanina toy ny ''pizza'', ny ''makaraona'' sns...
 
Nanana ny fianjadiany ihany koa ny [[Fiteny arabo|fiteny arabo]], indrindraindrindra amin'ny voambolana ampiasaina amin'ny [[Fanandroana malagasy|fanandroana]] ary ireo vondron-kintan'ny [[Zodiaka|zôdiaka]]: ''Alahamady'', ''Adaoro'', ''Asorotany'', sns... ; ary koa amin'ny lafiny [[tetiandro]], amin'ny fampiasana ireo teny arabo ho fiantsoana ny [[anaran'andron'ny herinandro]]: ''Alatsinainy'', ''Talata'', ''Alarobia'', sns..
 
== Fônôlôjia ==
 
=== Zanapeo ===
Aseho anatin'ity fafana eto ambany ny [[zanapeo]]<nowiki/>n'ny fiteny malagasy.
 
{| class="wikitable" style="text-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
align: center"
!
! Aloha
! Afovoany
! Aoriana
 
|-
! Avo
| {{IPA|i}} (i, y)
|
| {{IPA|u}} (o)
|-
! Afovoany
| {{IPA|e}} (e)
|
|
|-
! Ambany
|
| {{IPA|a}} (a)
|
|}
 
=== Renifeo ===
Ireto kosa ny [[renifeo]]<nowiki/>n'ny fiteny malagasy.
<br />
{| class="wikitable" style="text-align: center"
!colspan="2"|
! [[Bilabiale]]
! [[Labio-dentale]]
! [[Consonne dentale|Dentale]]
! [[Alvéolaire]]
! [[Consonne vélaire|Vélaire]]
! [[Glottal]]e
|-
!rowspan="4"| [[Occlusive]] ou [[Consonne affriquée|affriquée]]
! <small>Marenina</small>
| {{SAPI|p}} (p)
|
| {{SAPI|t}} (t)
| {{SAPI|t͡s}} (ts)
| {{SAPI|k}} (k)
|
|-
! <small>Misy feo</small>
| {{SAPI|b}} (b)
|
| {{SAPI|d}} (d)
| {{SAPI|d͡z}} (j)
| {{SAPI|ɡ}} (g)
|
|-
! <small>Marenina mialohan'ny orona</small>
| {{SAPI|ᵐp}} (mp)
|
| {{SAPI|ⁿt}} (nt)
| {{SAPI|ⁿt͡s}} (nts)
| {{SAPI|ŋk}} (nk)
|
|-
! <small>Misy feo mialohan'ny orona</small>
| {{SAPI|ᵐb}} (mb)
|
| {{SAPI|ⁿd}} (nd)
| {{SAPI|ⁿd͡z}} (nj)
| {{SAPI|ᵑɡ}} (ng)
|
|-
!rowspan="2"| [[Fricative]]
! <small>Marenina</small>
|
| {{SAPI|f}} (f)
|
| {{SAPI|s}} (s)
|
| {{SAPI|h}} (h)
|-
! <small>Misy feo</small>
|
| {{SAPI|v}} (v)
|
| {{SAPI|z}} (z)
|
|
|-
! colspan="2" | An'orona
| {{SAPI|m}} (m)
|
|
| {{SAPI|n}} (n)
|
|
|-
! colspan="2" | An-tsisiny
|
|
|
| {{SAPI|l}} (l)
|
|
|-
! colspan="2" | Mikodia
|
|
|
| {{SAPI|r}} (r)
|
|
|}
 
== Fanoratana ny teny malagasy ==
''Jereo koa : [[Sorabe]]''
 
Ny teny malagasy ankehitriny dia mampiasa ny [[abidy latina]]; notapahin-d[[Radama Voalohany|Radama voalohany]] tamin'ny taona 1823. Ny abidin'i Radama dia mitovy rafitra amin'ny abidy ampiasaina amin'izao fotoana izao: ny isan'ny [[litera]] ampiasaina dia mbola iraika ambin'ny roapolo, fa tsindraindray itarina ho enina amby roapolo ny isan'ny litera noho izy ireo ampiasaina amin'ny teny vahiny (toy ny hoe ''watt'').
 
Ireto ny [[litera]] ampiasaina amin'ny teny malagasy (ny eo anelanelan'ny fononteny dia ampiasaina amin'ny teny malagasy noho ny fampiasana azy ireo amin'ny fiteny vahiny): a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, v, y, z.
 
=== Fivoaran'ny fanoratana ny teny malagasy ===
 
Niharan'ny fiovana ny fanoratana ny teny malagasy. Samihafa ny fanoratana ny teny malagasy tamin'ny andron'i [[Radama I]] (taona 1820-1830) ary ny fanoratana ny teny malagasy tamin'ny faram-paran'ny [[Fanjakan'i Madagasikara]] (faran'ny taonjato faha-19). Io fanoratana ny teny malagasy tamin'ny faran'ny taonjato faha-19 io koa dia samihafa amin'ny fanoratana ny teny malagasy tamin'ny [[fanjanahantany]] izay samihafa ihany koa amin'ny fanoratana ny teny malagasy amin'izao fotoana izao.
 
==Fampiasana==
Ampisain'ny mponina malagasy amin'ny alalan'ny tenim-paritra na ny tenim-pirenena ofisialy ny teny malagasy. Amin'ny lafiny ofisialy dia ny tenim-pirenena (malagasy ofisialy) no tena ampiasaina ary matetika io ihany no teny an-tsoratra. Mampiasa ny teny malagasy teny ofisialy na tenim-paritra koa ireo malagasy mipetraka any ivelan'i Madagasikara, na dia tsy maro aza ireo fianankaviana malagasy tsy mampianatra ny tenin-drazany amin'ny zanany.
 
Eo amin'ny [[aterineto]] indray, dia vitsy ireo tranonkala mampiasa ny teny malagasy ho fitenin'ny votoatiny. Matetika ny Malagasy dia mampiasa ny [[Fiteny frantsay|fiteny frantsay]] rehefa mikasika ny fampahalalana. Miampy izany koa ny safidin'ireo mpikarakara tranonkala izay misafidy ny teny frantsay ho fitenin'ny votoatiny. Araka izany dia mamaky ary matetika mifanakalo hevitra amin'ny teny frantsay ireo Malagasy eo amin'ny tranonkala.
 
'''Wikipedia sy Aterineto amin'ny teny malagasy'''
 
Tsy mampiasa ny [[Wikipedia]] amin'ny fiteny madinika ny olona noho ny [[boribory vetaveta]]. "Tsy tia hamorona votoatiny ny olona satria tsy hisy hamaky, ary tsy misy mamaky satria tsy misy votoatiny." Ohatr'ireo [[jordania]]nina manoratra amin'ny teny anglisy mba ho azon'ny olona bebe kokoa, manoratra amin'ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] ny Malagasy mba ho azon'ny olona any ivelan'i Madagasikara. Hoy izay mpanoratra izay, raha mamorona votoatiny be kokoa amin'ny teny nibeazany ny Malagasy, dia hisy kokoa ireo votoatiny amin'ny teny malagasy ary hovaky ilay boribory vetaveta. Araka izany, amin'ny lafiny sasany, hahafahana mamorona fitaovana toa ny mpandika teny anglisy-malagasy ireo orinasa lehiben'ny tranonkala.<ref>Ethan Zuckerman, 2013 : ''Rewire: Digital Cosmopolitans in the Age of Connection''</ref>
 
== Voambolana ==
Ny raki-bolana voalohan’ny teny malagasy an-tsoratra dia nosoratana tamin’ny alalan’ny [[sorabe]]. Ny rakibolana tamin’ny abidy latina voalohany dia ny ''Dictionnaire de la langue de Madagascar'' an’i Etienne de Flacourt izay natonta tamin’ny taona 1658. Taorian’izay dia navoaka ilay ''English-Malagasy Vocabulary''. Tamin’ny 1885 dia navoakan’ny [[London Missionary Society]] ny rakibolana malagasy-anglisy izay manana 892 pejy; na izany aza dia ahitana voambolana tranainy io rakibolana io. Betsaka ny fiovana efa natao tamin’ilay rakibolana indrindra indrindra mba hitaratra bebe kokoa ny endriky ny teny malagasy ankehitriny. Araka izany ankehitriny dia ahitana rakibolana mifototra amin’ny hatetika izay miankina amin'ny firaketan-dahatsoratra ahitana teny mihoatra ny dimy tapitrisa.
* Winterton, M. et al.: ''Malagasy–English, English–Malagasy Dictionary / Diksionera Malagasy–Anglisy, Anglisy–Malagasy''. Raleigh, North Carolina. USA: Lulu Press 2011, 548 p.
 
* Richardson: ''A New Malagasy–English Dictionary''. Farnborough, England: Gregg Press 1967, 892 p. <nowiki>ISBN 0-576-11607-6</nowiki> (Original edition, Antananarivo: The London Missionary Society, 1885).
* ''Diksionera Malagasy–Englisy''. Antananarivo: Trano Printy Loterana 1973, 103 p.
* ''An Elementary English–Malagasy Dictionary''. Antananarivo: Trano Printy Loterana 1969, 118 p.
* ''English–Malagasy Phrase Book''. Antananarivo: Editions Madprint 1973, 199 p. (Les Guides de Poche de Madagasikara.)
* Paginton, K: ''English–Malagasy Vocabulary''. Antananarivo: Trano Printy Loterana 1970, 192 p.
* Bergenholtz, H. et al.: ''Rakibolana Malagasy–Alemana''. Antananarivo: Leximal/Moers: aragon. 1991.
* Bergenholtz, H. et al.: ''Rakibolana Alemana–Malagasy''. Antananarivo: Tsipika/Moers: aragon. 1994.
* Régis Rajemisa-Raolison: ''Rakibolana Malagasy''. Fianarantsoa 1995, 1061 p.
 
== Fitsipi-pitenenana ==
Ny [[fehezanteny]] amin'ny teny malagasy dia matetika manaraka ny rariteny [[Matoanteny]]-[[Fameno (fitsipiteny)|Fameno]]-[[Lazaina (fitsipiteny)|Lazaina]] (MFL), (amin'ny teny anglisy: rariteny VOS). Na dia izany aza mety miovaova arakaraky ny endriky ny [[matoanteny]] ampiasaina izy io araky ny ohatra aseho eo ambany :
 
; Rariteny MFL tsotra
* ''Mandahatra ny miaramila aho.''
Mampiasa endrika mivantana ny [[matoantenin'ny mpanao]] ny fehezanteny eo ambony<ref >''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 106</ref>,
 
; Rariteny M(L)F
* ''Alahatro ny miaramila.''
 
Mampiasa ny [[matoantenin'ny atao]] ny fehezanteny eo ambony. Miraikitra amin'ny matoanteny ny mpanao ny asa (-''ko'').
 
=== Matoanteny ===
Ny [[matoanteny]] no fanahin'ny fiteny ary mamaritra ny tao sy hetsika ary fiainana ny matoanteny. Mamaritra ny fisiana izy, noho ny fisian'ny matoanteny ''misy''; mamaritra ny tao izy, ohatra: "tia aho", "miasa ianareo"; mamaritra ny fiaretana izy, amin'ny alalan'ny matoantenin'ny atao: "tiana aho", "esorina ianao".<ref >''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 106</ref>
 
Ny matoanteny dia ampiasaina amin'ny filazana, [[Fandavana (fitsipiteny)|fandavana]] na fanambaràna zavatra izay mbola atao na efa natao: "miasa ny olona", "nomen'olona vola aho"; mibaiko, manasa na mametra-panontaniana<ref >''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 106-107</ref>.
 
==== Matoantenin'ny mpanao sy ny matoantenin'ny atao ====
Ny matoanteny dia azo atao anaty sokajy telo: ny [[matoantenin'ny mpanao]] sy ny [[matoantenin'ny atao]], ary ny matoanteny tsy mitongilana. Ny matoantenin'ny mpanao dia mamaritra ny [[Lazaina (fitsipiteny)|lazaina]] manao zavatra. Ny matoantenin'ny atao dia mamaritra ny lazaina miaritra na iharan'ny zavatra.
 
Ny matoantenin'ny mpanao dia:
* lazaina fa mivantana (anglisy: ''direct'') rehefa manaraka ny matoanteny ny lazaina: ohatra: "miteny aho"; "miasa aho", sns.
* lazaina fa manilika (anglisy: ''exclusive'') rehefa manaraka ny lazaina ny mpameno. Izany dia midika fa ilay lazaina ary ilay lazaina ihany no manao ilay zavatra. Ohatra: "izaho no miteny"; "Rakoto no manjono", sns.
* lazaina fa manantitra (anglisy: ''emphatic'') rehefa manaraka ny matoanteny ny lazaina. ohatra : "izaho miteny", "izaho misotro".
 
Telo no endriky ny matoantenin'ny atao.
# Ny voalohany dia antsoina hoe ''endrika tsotra'', satria avy amin'ny [[Filaza mandidy|filaza mandidi]]<nowiki/>n'ny fototeny izy. Ohatra: ny matoantenin'ny atao "sotroina" dia avy amin'ny filaza mandidy "sotroy" izay avy amin'ny fototeny "sotro".
# Ny endrika faharoa dia manana [[Tovana (fitsipiteny)|tovana]] mamaritra ny mpanao, na ny [[Lazaina (fitsipiteny)|lazaina]]. Ohatra "ampianariko ny ankizy", "dioviko ny trano", sns.
# Ny fahatelo dia ny endrika ara-[[Toe-javatra (fitsipiteny)|toe-javatra]], satria mampiasa ny toe-javatry ny fotoana, na toerana, na fomba. Ohatra: "Tany an-trano no nisotroan'ny olona rano".
 
Ny matoantenin'ny atao tsotra dia manana endrika mivantana, manantitra na manilika.<ref >''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 109-110</ref>.
 
Ny matoanteny tsy mitongilana dia mamaritra tao izay mikasika ny mpanao ary ny mpanao ihany. Ohatra : "Velona aho"; "Mandeha ianao". Manana fiendrika manano ary fiendrika anoina ny matoanteny tsy mitongilana: "Mandeha aho" (mat. mpanao); "andehanako", "alehako" (mat. atao). Manana ny endrika mivantana, manantitra ary manilika ireo matoanteny tsy mitongilana ireo.
 
==== Sokaji-matoanteny dimy ====
Faharoa, azo sokajina dimy ny matoanteny malagasy :
* Ny matoanteny mitampody (reflektiva),
* Ny matoanteny mamari-pahafahana ([[fiteny anglisy|anglisy]]: ''potentative verb''). Ny [[Tovona (fitsipiteny)|tovona]] mamaritra azy io dia ny tovona ''maha-''. Manana endrika mivantana, manantitra (emfatika) ary mandroaka ireo matoanteny ireo.
* Ny matoanteny mamari-pivoarana ([[fiteny anglisy|anglisy]]: ''intensive verb'') dia mamaritra ny hafatratra, ny fitomboana na ny fivoaran'ny tao iray. Ny tovona mamaritra ireo matoanteny ireo dia ny tovona ''miha-'' ohatra ny anatin'i ''mihalava'', ''mihafohy'', ''mihavitsy'', ''mihafeno'', sns. Misy fiendrika manano sy ny fiendrika anoina io matoanteny io. Ao amin'ny fiendrika manano (ang.: ''active voice'') sy amin'ny fiendrika anoina (ang. ''passive voice'') dia ahitana ny endrika mivantana, endrika manantitra (emfatika) ary endrika mandroaka (ang.: ''exclusive form''). Amin'ny endrika misy soloteny voatovana amin'ny matoanteny mamari-pivoarana dia ahitana ny endrika mivantana manantitra sy mandroaka.<ref >''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 116</ref>
* Ny matoanteny mampita (ang.: ''transitive verb'') izay mamaritra ny tao ataon'ny lazaina eo amin'ny fameno. Ny tovona mamaritra ireo matoanteny ireo dia ny tovona ''man-'' (manana endrika miova arakaraky ny [[fototeny]])
* Ny matoanteny mifampivoho (ang.: ''reciprocative verb'') Ao amin'io sokajy matoanteny io dia ahitana ny fiendrika manano ary ny fiendrika anoina izay samy manana ny endrika mivantana, manantitra ary mandroaka.<ref >''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 117</ref>. Ny endrika mifampivoho dia manana ny fiendrika manano, ny fiendrika anoina ary ny endrika voatovana solonteny.
 
Amin'ny tabilao eo ambany ny [[tsirinteny]] araky ny endriky ny matoanteny avy amin'ny fototeny "latsaka".
{| class="wikitable" size=80%
|+ Tsirinteny matoanteny* araky ny sokajiny
!
! fiendrika manano
! fiendrika anoina<br>ary endrika voatovana soloteny
|-
! Reflektiva
| milatsaka
| latsahana
|-
! Mamari-pahafahana
| mahalatsaka
| ahalatsahana
|-
! Mamari-pivoarana
| mihalatsaka
| ihalatsahana
|-
! Mampita
| mandatsaka
| andatsahana
|-
! Mifampivoho
| mifandatsaka
| ifandatsahana
|}
(*) Ny endrika ankehitriny ihany no aseho.
 
==== Zana-pizarana na fisokajiana fanampiny ====
 
Ny fizarana fanindroan'ny matoanteny malagasy dia sokajy telo: endrika mampanao (ang.: ''causative''), endrika mampanao mifampivoho (ang.: ''reciprocative causative'') ary endrika mampanao mamari-pahafahana (ang.: ''potentative causative''). Ny [[Tovona|tovon]]'ireo matoanteny ireo dia fitambaran'ny tovon'ny endrika mampanao amin'ny tovon'ny endrika mifampivoho na mamari-pivoarana.
 
{| class="wikitable" width=80%
|+Tsirintenin'ny matoanteny* mampanao<ref>''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 119</ref>
!
! fiendrika manano
! fiendrika anoina<br> na endrika voatovana soloteny
|-
! Mampitranga<br>reflektiva
| mampilatsaka
| ampilatsahana
|-
! Mampitranga<br>mamari-pahafahana
| mampahalatsaka
| ampahalatsahana
|-
! Mampitranga<br>mamari-pivoarana
| mampihalatska
| ampihalatsahana
|-
! Mampitranga<br>mampita
| mampandatsaka
| ampandatsahana
|-
! Mampitranga<br>mifamoivoho
| mifampilatsaka
| ifampilatsahana
|}
(*) Ny endrika ankehitriny ihany no aseho.
 
Ireo matoanteny mampanao mifampivoho dia natao hamaritana ny zavatra mampanao, na, ny zavatra ataon'ny olona na zavatra mifampivoho. Ireo matoanteny ireo dia aorina amin'ny alalan'ny fanovana ny tovona ''m-'' ho ''mif-'' amin'ny endrika mampanao ny matoanteny mivantana.
 
{| class="wikitable" width=80%
|+Tsirintenin'ny matoanteny mampanao* mifampivoho<ref>''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 119-120</ref>
!
! fiendrika manano
! fiendrika anoina<br> na endrika voatovana soloteny
|-
! mampitranga mpifampivoho<br> ny matoanteny reflektiva
| mifampilatsaka
| ifampilatsahana
|-
! mampitranga mpifampivoho<br> ny matoanteny mamari-pahafahana
| mifampahalatsaka
| ifampahalatsahana
|-
! mampitranga mpifampivoho<br> ny matoanteny mamari-pivoarana
| mifampihalatsaka
| ifampihalatsahana
|-
! mampitranga mpifampivoho<br> ny matoanteny mampita
| mampandatsaka
| ampandatsahana
|-
! mampitranga mpifampivoho<br> ny matoanteny mifamoivoho
| mifampilatsaka
| ifampilatsahana
|}
(*) Ny endrika ankehitriny ihany no aseho.
 
Ny endrika mampitranga fahafahana dia maneho ny fahafahana na ny fahafahana mampanao ny tao.
 
{| class="wikitable" width=80%
|+Tsirintenin'ny matoanteny mampanao* fahafahana<ref>''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 121</ref>
!
! fiendrika manano
! fiendrika anoina<br> na endrika voatovana soloteny
|-
! mampitranga fahafahana<br> ny matoanteny reflektiva
| mahampampilatsaka
| ahampampilatsahana
|-
! mampitranga fahafahana<br> ny matoanteny mamari-pahafahana
| mahampampahalatsaka
| ahampampahalatsahana
|-
! mampitranga fahafahana<br> ny matoanteny mamari-pivoarana
| mahampampihalatsaka
| ahampampihalatsahana
|-
! mampitranga fahafahana<br> ny matoanteny mampita
| mahampampandatsaka
| ahampampandatsahana
|-
! mampitranga fahafahana<br> ny matoanteny mifamoivoho
| mahampampifandatsaka
| ahampampifandatsahana
|}
(*) Ny endrika ankehitriny ihany no aseho.
 
=== Anarana sy mpisolo ===
 
Ny [[Mpisolo (fitsipiteny)|mpisolo]] tena amin'ny teny malagasy dia maro ary miankina amin'ny fifandraisan'ilay mpiteny amin'ilay olona itenenana ny fampiasana azy.
 
=== Tambinteny ===
Ny [[tambinteny]] dia teny ampiarahina amin'ny [[Mpamaritra (fitsipiteny)|mpamaritra]], ny [[matoanteny]] (mamaritra anarana na tsia) ary tambinteny hafa. Ao amin'ny teny malagasy dia ahitana karazana tambinteny telo: ny tambinteny mamaritra isa (fandaharana na fanisana); tambinteny mamaritra fotoana: ankehitriny (oh.: ''ankehitriny'', ''izao ihany'', ''anio'', sns.), efa lasa (''sahady'', ''taloha'', ''rahateo'', sns.) na ho avy (oh.: ''hatrizay'', ''arakizao'', ''rahampitso'', sns.); ireo tambinteny mamaritra fitsingerenana (''matetika'', ''indraindray'', ''rahoviana'', sns.); ireo tambinteny mamaritra fitsingerenana voatanisa (oh.: ''indray'', ''indroa'', ''intelo'', ''isan'andro'', ''isam-bolana'', sns.); ireo tambinteny mamari-toerana (oh.: ''aloha'', ''aoriana'', ''dia'', ''mandavanandro'', sns.); ireo tambinteny mamaritra zava-mitranga tsy misy fiafarana (oh.: ''mandrakariva'', ''mandrakizay'', ''tsy ... intsony'')<ref>''A Grammar of the Malagasy language'' nosoratan'i David Griffith, p. 190</ref>
==== Mpamari-toerana ====
 
{| class=wikitable
|+Mpamari-toerana malagasy
!colspan=2| !!colspan=2| Akaiky !!colspan=2| Lavidavitra !!colspan=3| Lavitra
|-
!rowspan=2|Tambinteny!!Tsy hita
|atỳ || àto || ào || àtsy || àny || aròa* || arỳ
|-
!Hita
|etỳ || èto || èo || ètsy || èny || eròa || erỳ
|-
!rowspan=3|Soloteny!!Tsy hita
|izatỳ*||izàto*||izào||izàtsy*||izàny||izaròa*||izarỳ*
|-
!Hita
|itỳ||ìto||ìo||ìtsy||ìny||iròa*||irỳ
|-
!Hita pl.
| colspan="2" style="text-align:center;"|irèto||irèo||irètsy||irèny||ireròa*||irerỳ*
|}
Fanamarihana :
* Tsy voatery asiana [[Tendro (soratra)|tendro]] ny mpamari-toerana.
* Tsy ampaisaina matetika ny mpamari-toerana misy ny *.
 
== Jereo koa ==
 
*[[Abidy malagasy]]
*[[Fiteny eto Madagasikara]]
 
== Rohy ivelany ==
*[http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=91254 Tatitra ''Ethnologue'' mikasika ny teny malagasy]
*[https://web.archive.org/web/20030622220010/http://www.teny.org/ Foibe momba ny Teny an'ny Akademia malagasy]
*[http://teny.org/index.php?option=com_content&view=article&id=49:ny-fifehezanteny-malagasy&catid=34:teny&Itemid=56 ''Ny fifehezanteny malagasy''] ao amin'i teny.org ([http://teny.org/index.php?option=com_content&view=category&id=34&Itemid=27 renisokajy])
 
== Boky malalaka ==
* {{en}} [http://archive.org/download/grammarofmalagas00grifrich/grammarofmalagas00grifrich.pdf ''A grammar of the Malagasy language, in the Ankova dialect ''], nosoratan'i David Griffiths, 1854
 
== Tsiahy ==
{{ref}}
 
[[Sokajy:Fiteny Aostrônezianina]]
[[Sokajy:Fiteny|Malagasy]]
[[Sokajy:Madagasikara]]