Andriamanitra (tokana): Fahasamihafan'ny versiona

[[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]], araka ny finoana ao amin'ireo fivavahana [[Monoteisma|monoteista]], dia ilay fisiana ambony indrindra, tokana, [[Famoronana (finoana sy fedrà)|mpamorona]] ny zavatra rehetra ary loharanon'ny zavatra misy rehetra. Tonga lafatra izy, tsy manam-petra, tsy miova, mandrakizay, tsara indrindra, mahalala ny zava-drehatra ary mahefa ny zava-drehetra ary andriamanitra misahana izao rehetra izao. Mpamonjy ny olombelona sy ny zavaboary rehetra, ary nanambara tena nandritra ny Tantara izy.

Ao amin'ny [[jodaisma]] sy ny [[kristianisma]] ary ny [[finoana silamo]] dia tsy mifangaro amin'izao tontolo izao sady ambonin'izao tontolo izao Andriamanitra. Tokana sy manan-tsitrapo manokana izy (latina: ''persona''). Ivelan'ny sehatry ny fivavahana dia tao koa ny fiheveran'ireo filozofa ny amin'Andriamanitra tokana, ka efa hatramin'ny filozofa grika tamin'ny [[Andro Taloha]] izany ka hatramin'izao.

Ny jodaisma sy ny kristianisma ary ny finoana silamo no tena fantatra mazava fa mino an'Andriamanitra tokana, nefa nisy fivavahana roa izay azo efa azo lazaina fa nanandrana ny [[monoteisma]] na efa monoteisma, dia ny Atonisma sy ny [[Zoroastrisma]] izay nisafidy ny iray tamin'ireo [[Andriamanitra (anarana iombonana)|andriamanitra]] maro ho Andriamaniny ka nanao ny sisa rehetra ho zavatra hafa. Ny fivavahan'ny Hebreo dia heverin'ny mpikaroka sasany fa nandalo ny fisafidianana andriamanitra iray tao amin'ireo andriamanitra maron'ny mponina tao Kanana, dia i El na [[Iahveh]], ka nomena ny anarana hoe [[iahvisma]] izany fivavahana hebreo taloha izany.

Ny fivavahana tamin'ny Atona, andriamanitry ny Egiptiana taloha elabe, izay atao hoe Atonisma, dia efa nisy tamin'ny andron'ny [[farao]] Totmosisy IV sy ny farao Amenotepa III, ary nanjary [[Monoteisma|andriamanitra tokana]] izy tamin'ny andron'ny farao Akenatona tamin'ny taonjato faha-14 tal. J.K. Nanome anjara toerana lehibe ny fivavahana amin'i Atona nandritra ny fanjakany i Amenotepa III, nefa ny zanany atao hoe Amenotepa IV no niantso tena hoe Akenatona. Ny farao Akenatona ihany no mpanelanelana ny olombelona sy Atona. Tena zava-baovao izany satria nanana mpisorona ny fivavahana egiptiana tamin'ireo andriamanitra maro notompoina talohan'io.

Ninoana fa i Atona no [[Famoronana (finoana sy fedrà)|namorona izao tontolo izao]]. I Atona, izay sady ray no renin'ny zavaboary, dia Andriamanitra tokana nanoloana ny fivavahana tamin'andriamanitra maro teo amin'ny tany manodidina ny fanjakan'ny farao tamin'izany fotoana izany. Andriamanitra mahasahana izao rehetra izao izy ka tsy voafetra ho an'ny tombontsoan'i Egipta irery ihany.

Tamin'ny andron'i [[farao]] Akenatona dia tsy nanana endrika azo tsapain-tanana hafa afa-tsy ny kapilan'ny [[masoandro]] madefa ny tara-pahazavany isan'andro avy eny amin'ny lanitra i Atona ka tsy nisy sary voasokitra hafa nenti-naneho azy. Zavatra niserana fotsiny teo amin'ny tantaran'ny fivavahana tao Egipta fahiny ny fivavahana tamin'ny Atona satria taorian'ny nahafatesan'i AkenartonaAkenatona dia rava ny naha Andriamanitra tokana an'i Atona<ref><small>Jan Assmann, "Le traumatisme monothéiste", in Thomas Römer (dir.), ''Enquête sur le Dieu unique'',  <abbr>éd.</abbr> Bayard/Le Monde de la Bible, 2010, <abbr>p.</abbr> 76.</small></ref> ka lasa nanompo an'i Amona indray ny farao nandimby an'i Akenatona.

Ny [[zoroastrisma]] na [[Zoroastrisma|zorastrianisma]] dia azo heverina fa fivavahana monoteista voalohany mitory ny amin'ny famonjena mandrakizay any amin'ny tontolo hafa ny zoroastrisma<ref name=":1"><small>Yves Lambert, ''La naissance des religions'',  <abbr>éd.</abbr> Armand Colin, 2009, <abbr>p.</abbr> 307.</small></ref> <ref><small>Gherardo Gnoli, "L'Iran ancien et le zoroastrisme", in Julien Ries (dir.) ''L'Homme indo-européen et le sacré'',  <abbr>éd.</abbr> Édisud, 1995.</small></ref>. I Ahura Mazda no anaran'Andriamanitra ao amin'io fivavahana io<ref><small>Jean Kellens, "Les documents d'origine : l'Avesta", in ''Religions et histoire'', <abbr>no</abbr> 44, ''Zoroastrisme, le rite pour l'éternité'', mai-juin 2012, <abbr>p.</abbr> 23.</small></ref>. Tsy noraisina ho [[Andriamanitra (anarana iombonana)|andriamanitra]] ireo andriamanitry ny [[mazdeisma]] maro taloha atao hoe ''daeva'' ([[Fiteny sanskrity|sanskrity]]: ''deva'', [[Fiteny latina|latina]]: ''deus''). Andriamanitra tokana sady mpahary i Ahura Mazda izay nanambara ny tenany tamin'i [[Zaratostra]] (na Zoroastra). Araka ny finoan'ny zoroastriana dia hiorina ny fanjakan'i Ahura Mazda aorian'ny ady ifanaovan'ireo zavatra kambana noforoniny, dia ny Tsara sy ny Ratsy, amin'izany dia horesen'ny Tsara ny Ratsy.

Misy anefa ireo mpandinika izay tsy miombon-kevitra amin'izany fa manao azy ho fitohizan'ny mazdeisma ihany izay [[politeisma]]<ref name=":1" /> nivoatra ho amin'ny monolatrisma<ref><small>Yves Lambert, ''La naissance des religions'',  <abbr>éd.</abbr> Armand Colin, 2009, <abbr>p.</abbr> 339.</small></ref>. Tsy ninoana ho tokana hatramin'ny nanombohan'ny nahafantarana azy anefa i Ahura Mazda satria ny [[mazdeisma]], izay nioiran'ny zoroastrisma, dia fivavahana nino ny fisian'ny andriamanitra maro sy nanompo andriamanitra maro.

I [[Iahveh]] na [[Jehovah]] (hebreo: ''יהוה'' / ''ihwh'') no anaran'Andriamanitra ao amin'ny [[Jodaismajodaisma]]. Ny hevitry ny anaran'Andriamanitra hoe ''Iahveh'' na ''Jehovah'', dia heverina fa manam-pifandraisana amin'ny fehezan-teny hoe "Izaho no ilay misy". Tokana ny andriamanitry ny [[Hebreo (mponina)|Hebreo]], maha saro-piaro azy izany ka nomeny ny [[Didy Folo|didy]] hoe "Aza manana andriamani-kaha fa izaho ihany". Ny [[Tanakh]], Baibolin'ny jodaisma izay tsy inona fa ny [[Testamenta Taloha]], no loharano ahafantarana ny amin'Andriamanitra ho an'ny Jiosy.

Vokatry ny sitrapon'Andriamanitra no nampisy an'izao tontolo izao tamin'ny namoronany azy ka noho izany dia Andrimanitra no Tompon'izao rehetra izao. Tsy mifangaro amin'ny zavaboary Andriamanitra fa ivelany sady amboniny ary tsy takatry ny saina, izany hoe [[Fihoa-draha|mihoa-draha]]. Tsy misy noho izany zavatra eto amin'izao tontolo izao azo anehoana an'Andriamanitra, ho [[fanompoan-tsampy]] izany raha izany no atao.

Misy ampahan'ny toetr'Andriamanitra anefa azo tarafina amin'ny toetran'ny olombelona noho ny nahariany ny olombelona tahaka ny endriny. Ao amin'ny Tanakh dia voalaza fa manam-pihetseham-po Andriamanitra: tezitra, faly, malahelo, diso fanantenana, mitsetra, mitia, na mankahala koa. Inoana koa fa Andriamanitra hendry, marina, mpamidra fo, mahatoky ary velona i [[Iahveh]]. Afaka mampanantena zavatra, afaka ny ho tezitra ary saro-piaro izy. Andriamanitra mpanjaka sy mpitsara ary miandry ny olony sahala amin'ny mpiandry ondry. Sarotiny izy amin'ny fitondran-tenan'ny mpanompony. Nanao fanekem-pihavanana tamin'ny vahoakany, dia ny [[Zanak'i Israely|Zanak'i Israely,]] izy.

Nandova ny fiveheverana sasany ao amin'ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]] noho izy nampiasa ny boky masin'ny Jodaismajodaisma, dia ny [[Testamenta Taloha]] ao amin'ny [[Baiboly]]. Nisy fiovany izany fiheverana izany taorian'ny niainan'i [[Jesosy]] Kristy teto an-tany izay ataon'ny Kristiana fa zanak'Andriamanitra tonga nofo sady ilay [[Mesia]] resahin'ireo mpaminany sady nadrasana hatramin'izay. Niteraka fikorontanan'ny finoana an'Andriamanitra tokana, araka ny ampianarin'ny Jodaismajodaisma, izany fivoasana vaovao ny [[Soratra Masina]] izany, izay tsy ny [[Testamenta Taloha]] ihany fa ny [[Testamenta Vaovao]] koa sy ny boky sasany ataon'ny manam-pahaizana hoe [[Apokrifan'ny Baiboly|''apokrifa'']] na ''pseodepigrafa'' izay nampiharana koa voambolana sasany avy tamin'ny filozofia grika.

Taty aoriana, tamin'ny taonjato faha-4, dia lanin'ny maro an'isa izay nivory nandritra ny [[Konsily]] tao Nikea ny [[Tenim-pinoana|tenim-pinoan]]'ny [[Trinite]] izay mihevitra an'Andriamanitra ho tokana nefa manana persona telo, dia ny [[Andriamanitra Ray|Ray]] sy ny Zanaka ary ny [[Fanahy Masina]]. Noraiketina tao amin'ny [[fanekem-pinoana nikeana]] izany sady nohamafisina tamin'ny konsily hafa taty aoroianaaoriana koa. Andriamanitra ny Ray, Andriamanitra ny Zanaka, Andriamanitra ny Fanahy Masina. Ny tenim-pinoan'ny Trinite dia miaro ny maha tokana an'Andriamanitra sady mampivohitra ny fananan'io Andriamanitra io persona telo izay samy manana ny anjara asany tamin'ny famoronana izao tontolo izao sy amin'ny famonjena ny olombelona.

Tsy mora ny mahazo ny tiana ho laainalazaina amin'ny hoe ''persona'' satria tsy azo lazaina tanteraka ho fomba fiseho samihafan'ilay Andriamanitra tokana izany araka ny hita amin'ny tantaran'ny fampanjakana ny tenim-pinoan'ny Trinite izay nanamelohana teolojiana maro (jereo: [[modalisma]], [[doketisma]]) sy

niteraka ny fisamatsamahan'ny kristianisma nandritra ny tantarany. Ny [[Katolisisma|Katolika]] sy ny ankamaroan'ny [[Protestantisma|Protestanta]] ary ny [[Kristianisma ortodoksa|Ortodoksa]] dia mino ny Trinite.

Tsy ny fiangonana kristiana rehetra no manaiky an'izany fiheverana an'i Jesosy sy ny Fanahy Masina ho Andriamanitra izany, satria maro ireo fiangonana [[Antitrinitarisma|manohitra ny Trinite]].

Ho an'ny [[finoana silamo]] indray dia i Allah no anaran'Andriamanitra tokana. Midika fotsiny hoe "Andriamanitra" io anarana io. Tsy azo aseho an-tsary Andriamanitra satria tsy mifangaro fa ivelan'ny zavatra noforoniny sady avo indrindra. I [[Mohamady]] (Muhammad) no mpaminanin'Andriamanitra izay inoan'ny Silamo fa namerina indray ny firesahana marina ny amin'Andriamanitra tamin'ny nahazoany ny fanambaràna ao amin'ny [[Kor'any]].

Tamin'ny nanambaràna ny [[Soratra Masina]], Andriamanitra dia niteny tamin'ny alalan'ny [[anjely]] Jibrily ([[Gabriela (arikanjely)|Gabriela]]) sy ny mpaminany Mohamady izay nandre ny tenin'Andriamanitra fa tsy ny feony. Sady lavitra no akaiky, sady araka ny fomban'olombelona no tsy takatry ny sain'olombelona Andriamanitra, araka ny soratra ao amin'ny [[Kor'any]], ka zava-miafina tanteraka izy, na "''ghayb''", ka tsy hay ampitahaina na amin'inona na amin'inona amin'ny zavatra noforoniny. Manana toetra fito fototra i Allah, dia ny fiainana, ny fahalalana, ny hery, ny sitrapo, ny fandrenesana, ny fahitana ary ny fitenenana.

Ivon'ny finoana sy ny fomba fiainan'ny mpino silamo ny anaran'i Allah izay ifatoran'ny lafim-piainany rehetra amin'ny alalan'ny fivavahana. Tsy lahy tsy vavy Andriamanitra. Mpahary sy mahefa ny zava-drehetra sy mahalala ny zava-drehetra ary mihoatra ny zavaboary noforoniny izy. Izy no tompon'izao rehetra izao sy ny hoavy, mpitsara amin'ny [[Fitsarana farany]], niseho tamin'ny mpaminany nifandimby izay hatramin'i [[Adama]] ka hatramin'i Mohamady. Ny Soràta 112 (''Al-Ikhlas'') dia mamondrona ny fotopotony amin'ny fiheveran'ny Silamo an'Andriamanitra: "Izy no Allah tokana, Allah tsy azon-kevitra, tsy miteraka Izy, tsy nateraka Izy, ary tsy mitovy na amin'inona na amin'inona Izy". Ny Kor'any dia manambara koa ny toetran'Andriamanitra izay mihoa-draha tanteraka nefa milaza koa io boky io fa akaiky ny olombelona (Kor'any, Soràta 50.16) sy ny zavaboary noforoniny izay isehoan'ny asany sy anehoany izany Andriamanitra<ref name=":0"><small>Paul Ballanfat, "Allâh" in M.A. Amir-Moezzi (dir.) ''Dictionnaire du Coran'',  <abbr>éd.</abbr> Robert Laffont, 2007, <abbr>p.</abbr> 40-43.</small></ref>.

Nino fisiana [[Andriamanitra (anarana iombonana)|andriamanitra]] maro ny vahoaka grika tamin'ny [[Andro Taloha]]. Tao amin'ireo fiozofa grika no nipoiran'ny fiheverana ny fisian'ny Andriamanitra tokana. Araka an'i Wilfred Monod, "Tsy mihambo hanazava ny fiavian'izao tontolo izao ny Andriamanitry ny filozofa grika, fa ny lamina sy ny ambaratonga izay hita ao aminy fotsiny, eo amin'ny zavatra fehezin'ny fiforonana sy ny fahasimbana"<ref><small>Wilfred Monod, ''Dieu dans l'Univers'', Fischbader, Paris, 1933, <abbr>p.</abbr> 55-56.</small></ref>.

Ny filozofia grika taloha izay nisy akony lehibe tamin'ny fiheverana taty aoriana ny amin'Andriamanitra, dia tsy niraharaha firy ny resaka momba ny andriamanitra, satria maro loatra ireo andriamanitra grika mameno izao tontolo izao ireo<ref name=":2"><small>Philippe Hoffmann, « Y a-t-il un monothéisme philosophique dans l'Antiquité ? », dans Thomas Römer (dir.), ''Enquête sur le Dieu unique'',  <abbr>éd.</abbr> Bayard/Le Monde de la Bible, 2010, <abbr>p.</abbr> 145-153.</small></ref> ka tsy mendrika hanokanana lohateny ao amin'ny filozofia<ref><small>Francis Wolff, « Un démiurge moral », dans ''Le Monde des religions'', hors-série N° 11, septembre 2009, <abbr>p.</abbr> 28-32.</small></ref>. Ohatra, ao amin'ny asasoratr'i [[Aristotle|Aristoty]], izay nisy fiantraikany tamin'ny [[teolojia]] jiosy sy kristiana ary miozolmana<ref><small>Alain de Libera, ''La Philosophie médiévale'', Paris, PUF, <abbr>coll.</abbr> « Quadrige Manuels », 1993 (rééd. 2004) (<nowiki>ISBN 978-2-13-054319-0</nowiki>)</small></ref> <ref><small>Rémi Brague, ''Au moyen du Moyen Âge'', Philosophies médiévales en chrétienté, judaïsme et islam, Paris, Flammarion, Champs-Essais <abbr>no</abbr> 856, 2008 (<nowiki>ISBN 978-2-0812-1785-0</nowiki>).</small></ref>, dia ampahany kely dia kely no natokany hiresahana ny amin'ny ataony hoe andriamanitra. Noho izany, rehefa miresaka ny amin'ny andriamanitra (''to théon'') i Aristoty dia "izao tontolo izao tsy azo tsapain-tanana" no tiany ho resahina amin'izany, dia ilay fisiana voalohany indrindra, izay ampy ka tsy mitady zavatra hafa, nefa tsy "Andriamanitra" tokana sy mihoatra an'izao tontolo izao velively<ref name=":2" />.

Tamin'ny taonjato faha-3 taor. J.K., tamin'ny andron'ny [[neoplatonisma]], rehefa nisy ny fifaninanana ara-tsaina sy ara-pitondrampitondran-piainanatena tamin'ny fivavahana kristiana vao nisandratra, vao izay nanao vaindohan-draharahan'draharaha ny fendinihannyfendinihany ara-tsaina ny resaka ny amin'ny andriamanitra na ny amin'Andriamanitra ny filozofa toa an'i Plotino, i Porfira ary i Prôklosy ny amin'ny andriamanitra. I Plotino dia namorona ny fiheverana ny amin'ny ataony hoe "Iray" (grika: ''to en''), foto-javatra voalohany mihoa-draha izay manjaka amin'ny zava-misy marina<ref name=":2" /> ary tsy azo fantarina afa-tsy amin'ny alalan'ireo toetra fantatra momba azy. Araka ny fanadihadian'i Mireille Hadas-Lebel, "Ao amin'ireo Grika, ny amin'ny foto-javatra tokana izay manetsika izao tontolo izao dia momba ny filozofia<ref><small>Mireille Hadas-Lebel, [https://www.massorti.com/Pourquoi-rester-juif?PHPSESSID=3d96a845dd7e9b67e262275565f04ba4 « Pourquoi rester juif »] [<nowiki/>[[tahiry]]], ''Massorti.com'', 11 novembre 2008.</small></ref>.

Ny [[deisma]] nydia fanambaranafanambaràna araka ny faharesen-dahatry ny saina ny amin'ny fisian'Andriamanitra, izay manolotra endrika ara-pinoana mifanentana amin'ny saina, izay tsy ivelan'ny fivavahana miorina amin'ny fanambaranfanambaràn-tenan'Andriamanitra<ref name=":3"><small>Jacqueline Lalouette, article « Déisme et théisme », in ''Dictionnaire des faits religieux'',  <abbr>éd.</abbr> Quadrige/P.U.F., 2010, <abbr>p.</abbr> 232.</small></ref>, fa manolotra fomba ahafantarana an'Andriamanitra amin'ny alalan'ny fomban'olombelona<ref><small>Bernard Sève, « Le Dieu des philosophes déistes », in ''20 clés pour comprendre Dieu'', in ''Le Monde des Religions'', h.-s. <abbr>no</abbr> 11, septembre 2009, <abbr>p.</abbr> 54.</small></ref>, nefa tsy mihambo hamaritra ny antsipirian-toetrany<ref><small>Jacqueline Lalouette, article « Déisme et théisme », in ''Dictionnaire des faits religieux'',  <abbr>éd.</abbr> Quadrige/P.U.F., 2010, <abbr>p.</abbr> 233.</small></ref>. Andriamanitry ny hevitra izany fa tsy Andriamanitry ny finoana na ny fanompoam-pivavahana, na dia heverin'i [[Kant]] fa ny "fanompoam-pivavahana atao amin'Andriamanitra" dia tokony ho tanterahina amin'ny alalan'ny fomba fiainana "am-panahy sy am-pahamarinana"<ref><small>Bernard Sève, « Le Dieu des philosophes déistes », in ''20 clés pour comprendre Dieu'', in ''Le Monde des Religions'', h.-s. <abbr>no</abbr> 11, septembre 2009, <abbr>p.</abbr> 56.</small></ref>.

Ho an'ireo mpanao tsikera hierovanahiarovana ny finoana kristiana (apolojia kristiana) dia olona tsy tia vavaka sady mpanota ny deista izay mihambo tsy mila fanampianana avy amin'Andriamanitra mba hahalalany an'Andriamanitra, ka tsy mila ny Fanambaràna<ref name=":3" />.