Jeôgrafia: Fahasamihafan'ny versiona
Contenu supprimé Contenu ajouté
k Nanitsy voambolana |
kAucun résumé des modifications |
||
Andalana faha-15:
== Fivoarana sy ny sahan' ny jeôgrafia ==
Ny olona voalohany nampiasa ny teny hoe "jeôgrafia" dia i [[Eratôstenesy]] (276-194 <abbr>tal. J.K.</abbr>) tao amin' ny asasoratra efa very ankehitriny fa ny fahatongavan' ny jeôgrafia dia heverina ho vokatry ny asan' i [[Herôdôtôsy]] (484-420 <abbr>tal. J.K.</abbr>); izay heverina ho mpahay tantara voalohany ihany koa. Ho an' ny [[Grika (vahoaka)|Grika]], ny jeôgrafia dia famaritana voasaina ny [[Tany]], indrindra fa ny [[jeôgrafia fizika]]. Izy io dia siansa mamaly fahalianana vaovao, ary mamaritra ny [[geôpôlitika]] amin' ny alalan' ny famaritana ny tany ho resena sy halaina, izay dia mitaky fanaovana sarintany. Ho an' i [[Strabôna]] , ny jeôgrafia no fototry ny fanofanana ireo izay te hanapa-kevitra.
Lova ara-tantara efatra amin' ny fikarohana ara-jeôgrafia:
Andalana faha-26:
Noho ny fivoaran' ny fikarohana siantifika dia sehatra ara-jeôgrafia maromaro no nivoatra hanana ny satan' ny siansa feno. Anisan' izany ny [[klimatôlôjia]], ny [[ôseanôgrafia]], ny [[kartôgrafia]], izay nisy fiantraikany indrindra amin' ny fifantohan' ny asan' ny jeôgrafia amin' ny fifandraisan' ny olombelona (lafiny sôsialy) sy ny fifandraisany amin' ny tontolo iainany (endrika araka erana). Ny [[jeôgrafia fizika]] sy [[Jeôgrafia matematika|matematika]] no sampan' ny jeôgrafia izay niharan' ity fivoaran' ny siansa ity indrindra, fa nanararaotra izany fiovana izany kosa ny jeôgrafian' ny olombelona mba hialana avy amin' ny jeôpôlitika mankany amin' ny fandalinana voasaina sy nohatevenin' ny fifandraisan' ny samy olombelona sy ny fifandraisan' izy ireo amin' ny tontolo iainany amin' ny alalan' ny taranja vaovao.
Na izany aza, ny jeôgrafia môderina dia fitsipi-pifehezana mahafaoka ny zava-drehetra mikatsaka ny hahatakatra bebe kokoa ny planetantsika sy ny zava-misy saro-drafitra momba ny maha-olombelona sy ny zavaboary rehetra, tsy ny toerana misy azy ireo ihany, amin' ny alalan' ny famolavolana sarintany, fa ny fomba niova sy nahatonga azy ireo ho amin' izao toetrany ankehitriny izao. Efa hatry ny ela ny mpahay jeôgrafia no nahatsapa ny taranja sahaniny ho toy ny taranja fihaonana ([[Jacqueline Bonnamour]]), "tetezana eo amin' ny siansan' ny maha olona sy ny siansa fizika". Ny fomba fijery ara-jeôgrafia amin' ny tranga iray dia tsy voafetra amin' ny fampiasana [[kartôgrafia]] (fandalinana sarintany). Ny vondrom-panontaniana, mifandray amin' ny kartôgrafia, dia ahafahana manitsy ny famakafakana ny zavatra dinihina - ny habaka - sy manazava ny maha eto fa tsy any an-kafa ny zava-mitranga iray. Ny jeôgrafia àry dia miezaka mamaritana ny anton-javatra, na voajanahary na asan' olombelona; ary rehefa hitany ny tsy fitoviana dia miezaka mamaritra ny vokany koa izy.
Amin' izao fotoana izao, ny fizarana ny jeôgrafia ho sampana roa lehibe dia nametraka ny tenany amin' ny fampiharana, dia ny [[jeôgrafian' ny olombelona]] sy ny [[jeôgrafia fizika]]. Na izany aza, ny jeôgrafia dia mijanona ho taranja mandravona izay mametra-panontaniana momba "ireo soritra" navelan' ny fiarahamonina (fitrandrahany ny habaka na ny fiantraikan' ny asany) na ny natiora (fiforonan' ny tendrombohitra, ny fiantraikan' ny toetrandro, sns.) ary ny dinamika miasa eo amin' ny fiarahamonina (ohatra: fisandratana ara-sôsiô-ekônômian' ny faritra ao [[Azia]] mifanolotra amin' ny [[Ranomasimbe Pasifika]], fihenana tsikelikelin' ny indostria ao amin' ireo firenena mandroso ara-toekaren-tsena) ary ao anatin' ny tontolo fizika (fiovan' ny zava-drehetra maneran-tany, fiakaran' ny ranomasina…). Araka izany, ny jeôgrafia dia liana amin' ireo lova (fizika sy momba ny olombelona) sy ny dinamika (mponina, sôsialy sy toekarena, kolontsaina, toetrandro, sns.) misy eo amin' ny habaka.
Andalana faha-39:
Ny Grika no sivilizasiôna voalohany fantatra fa nandalina ny jeôgrafia ho toy ny siansa sy filôzôfia. I [[Talesy avy any Mileto]], i [[Herôdôtôsy]] (mpanoratra ny kôrôgrafia voalohany), i [[Eratôstenesy]] (sarintany voalohany amin' ny tontolo fantatra - ny ôikôomene -, fikajiana ny faribolana manodidina ny [[Tany]]), i [[Hiparkôsy]], i [[Aristôty]], i Ptôlemaiôsy dia nandray anjara lehibe tamin' ilay taranja. Nitondra teknika vaovao ny Rômana rehefa nanao ny sarintanin' ny faritra vaovao maro.
Ireo mpialoha lalana ireo dia namolavola sampana
* mamantatra sy miezaha ireo [[kôntinenta]];
Andalana faha-54:
Teo anelanelan' ny taonjato faha-19 sy faha-20, hampitombo ny firehana maro miezaka ny hampiseho ny fifandraisana eo amin' ny olombelona sy zavaboary, izay nahita fahombiazana bebe kokoa na latsaka amin' ny fahenteran' ny fomba fiasa:
* ny firehana voafaritra, mampifandray ny anton-javatra sy ny voka-javatra (determinisma), notarihin' ilay mpahay jeôgrafia alemàna [[Carl Ritter]]. Ny determinisma dia mihevitra fa ny anton-javatra voajanahary dia misy fiatraikany ara-tsôsialy;
* ny firehana manao ho zava-dehibe ny tontolo iainana, novolavolain' ilay mpahay jeôgrafia alemàna [[Friedrich Ratzel]]. Ny zavamananaina tsirairay dia vokatry ny tontolo iainana misy azy;
* ny firehana
Ny École française de géographie ("Sekoly Frantsay momba ny Jeôgrafia"), noforonin' i [[Paul Vidal de La Blache]], dia mamolavola endri-javatra manokana ihany koa: jeôgrafiam-paritra. Fanontaniana amin' ny fiatrehana ny tsy manam-paharoa, ny faritra ("idiôgrafia" na miasa amin' ny zavatra manokana), noho izany dia misoroka ny fiviliana nômôtetika, fa tafiditra ao anatin' ny fahalalana miendrika rakipahalalana.
I [[Élisée Reclus]] no mpanoratra ny rakipahalalana atao hoe ''Nouvelle Géographie universelle'' ("''Jeôgrafia Maneran-tany Vaovao"''), misy ny boky 19. Ny fomba fijeriny ara-jeôgrafia dia nisy fiantraikany tamin' ny faharesen-dahatra anarsista.
=== Fiovana lehibe tamin' ny taonjato faha-20 ===
| |||