|
[[Sary:Duccio di Buoninsegna 066.jpg|vignette|538x538px|''Ny mpaminany Malakia'', nataon'i Duccio di Buoninsegna, taona 1308-1311.]]
Ny '''Bokin' i Malakia''' na '''Bokin' i Malaký''' dia boky ao amin’nyamin’ ny [[Tanakh]] (Baiboly hebreo) sy ao amin’nyamin’ ny [[Testamenta Taloha]] ao amin’nyamin’ ny [[Baiboly]] kristiana. Isan’ireoIsan’ ireo atao hoe [[Bokin'ny Mpaminany 12|Mpaminany madinika]] izy. Ahitana ireo tenin’nytenin’ ny mpaminany mahazatra toy ny fampahatsiahivana ny nifidian’Andriamanitranifidian’ an’iAndriamanitra an’ i Israely ho vahoakany, ny fahamasinan’Andriamanitrafahamasinan’ Andriamanitra, ny fahamarinana ara-piaraha-monina ary ny tokony hanajana ny fanompoam-pivavahana. Ny hafatra [[Eskatolojia|eskatolojika]] ny amin' ny [[Andron'i Iahveh|Andron' i Iahveh]] dia mikasika an’i Israely ihany fa tsy ny firenena rehetra. Miresaka misimisy momba ny fanambadiana koa ny Bokin' i Malakia.
== Ny fanoratana ny boky ==
Ny teny hebreo hoe מַלְאָכִי / ''malakhi'' (izay midika hoe "irako" na "mpitondra hafatro") dia natao lohatenin’nylohatenin’ ny boky. Notsoahana tao amin’nyamin’ ny Bokin’ Bokin’ii Malakia izany teny izany.
=== Ny mpanoratra ===
Ireo mpanao heviteny jiosy voalohandohany dia nihevitra fa i [[Ezra]] (na Esdrasa), mpisorona sy mpanavao fivavahana hebreo tamin’ny taonjato faha-5 tal. J.K., no nanoratra ny Bokin’iBokin’ i Malakia, nefa ny mpikaroka momba ny Baiboly ankehitriny dia miahiahy ny amin’izanyamin’ izany. Tsy resy lahatra koa izy ireo amin’nyamin’ ny fampiasana ho anaran-tsamirery ny teny hebreo hoe ''malakhi'' ao amin’nyamin’ ny Mal. 1.1. izay miseho koa ao amin’nyamin’ ny Mal. 3.1.
=== Ny fotoana nanoratana ===
Na dia boky farany ao amin’ny [[Testamenta Taloha]] aza ny Bokin’iBokin’ i Malakia ao amin’nyamin’ ny dikan-tenin’nytenin’ ny Baiboly kristiana, sady farany ao amin’ireoamin’ ireo [[Bokin'ny Mpaminany 12|Mpaminany madinika]] (madinika noho ny sorany fohy), ao amin’nyamin’ ny fizaràna faharoan’nyfaharoan’ ny [[Tanakh]] (Baiboly hebreo), tsy izy no nosoratana farany. Ny Bokin’iBokin’ i Malakia dia voasoratra taorian’ny taona 516 tal. J.K., fotoana nanombohan’ny fanompoam-pivavahana tao amin’ny [[Tempolin'i Jerosalema|Tempoly]] (Mal. 1.13), sy talohan’nytalohan’ nandraràn’iny nandraràn’ i [[Nehemia]] ny fanambadian' ny Jiosy amin' ny hafa firenena (taona 445 tal. J.K.) Mety teo anelanelan’nyanelanelan’ ny taona 460 sy 450 tal J.K. izany no nanoratana ny Bokin' i Malakia.
== Ny anaran' ny boky ==
Amin' ny [[teny hebreo]] dia atao hoe ספר מַלְאָכִי / ''Sefer'' ''Mal’ākhî'' ny Bokin' i Malakia. Ao amin' ny [[Septoajinta]] amin'ny [[teny grika]] izy dia atao hoe Μαλαχίας ΙΒʹ / ''XII Malakhías'' (ny ipsilôna beta ''ΙΒʹ'' dia manambara ny maha mpaminany madinika laharana faharoa ambin' ny folo azy).
== Fizaràn' ny boky ==
Ny Bokin’iBokin’ i Malakia dia misy toko telo na efatra arakaraka ny mpanonta Baiboly, ka ny toko fahatelo izay misy andininy 24 amin’nyamin’ ny Baiboly sasany dia voazara ho toko faha-3 (3.1-18) sy faha-4 (4.1-6) amin’nyamin’ ny Baiboly hafa. Azo zaraina fito io boky io ka ny tsirairay aminy dia mifanandrify amina lahatenim-paminaniana izay aseho amin’ny endrika fampianarana, afa-tsy ny fizaràna farany izay heverin’nyheverin’ ny mpikaroka momba ny Baiboly sasany fa tovana nataon' olona hafa taty aoriana mba hitovian’ilayhitovian’ ilay "mpitondra hafatra" (''malakhi'') (Mal. 3.1) amin’nyamin’ ny mpaminany [[Elia]].
=== Ny fitiavan' Andriamanitra ny Israely (1. 1-5) ===
Ny faminaniana voalohany dia manamafy ny fitiavan’Andriamanitrafitiavan’ an’iAndriamanitra an’ i Israely izay vahoaka nofidiny, sy ny tsy fankasitrahany an’ian’ i EdomaEdôma.
=== Ireo mpisorona izay tsy nanoa an’Andriamanitraan’ Andriamanitra (1. 6 – 2.9) ===
Ao amin’nyamin’ ny faminaniana faharoa, dia nanaovan’nynanaovan’ ny mpaminany teny mafy ireo mpisorona sy ny vahoaka noho ny tsy nanajany ny anaran’Andriamanitraanaran’ tamin’nyAndriamanitra tamin’ ny nanaovana sorona biby marary, ka famaizana no hihatra aminy raha mikiry tsy manatantaraka ny tokony hataony.
=== Ny fanambadiana (2.10-16) ===
Ny faminaniana fahatelo dia mikasika ny fisaraham-panambadiana sy ny fanambadian’nyfanambadian’ ny Jiosy ny hafa firenena ([[jentilisa]]) izay tsy sitrak’Andriamanitrasitrak’ Andriamanitra. Tamin’nyTamin’ alalan’nyny alalan’ ny fanambadiana jentilisa dia tsy manaja ny fanekem-pihavanana tao Sinay (na Sinaia) ny vahoaka jiosy.
=== Ny Andron' i Iahveh (2.17 – 3. 5) ===
Ny faminaniana fahefatra dia mikasika ny [[Andron'i Iahveh|Andron' i Iahveh]] sy manambara ny hiavian’Andriamanitrahiavian’ Andriamanitra, izay hitsara ny mpanao ratsy, sy ny hiavian’ny "iraka" (''malakh'') izay hanadio ny raharaham-pisoronana sy ny [[Tempolin'i Jerosalema|Tempoly]].
=== Ny ampahafolon-karena (3.6-12) ===
Ny faminaniana fahadimy dia manazava fa misy ny valala ka ratsy ny fiotazam-bokatra ary misy ny mosary noho ny famitahan’nyfamitahan’ ny vahoaka an’Andriamanitra tamin’nytamin’ ny tsy nanoloran’izynanoloran’ izy ireo ny ampahafolon-karena manontolo izay efa voasoratra ao amin’nyamin’ ny lalàna. Raha aloan’izyaloan’ izy ireo manontolo izany, dia hesorin’Andriamanitrahesorin’ Andriamanitra ny ozona ary hampahavokatra ny fambolena izy.
=== Ny valin’ny natao amin’nyamin’ Andron’nyny FitsarànaAndron’ ny Fitsarana (3.13-21) ===
Ny faminaniana farany dia manambara fa ny fankatoavana an’Andriamanitraan’ Andriamanitra dia ho valiana soa ary sazy no miandry ny mpanota amin’nyamin’ ny [[Fitsarana farany|Andron’ny Fitsarana]].
=== Ny lalàn’i Mosesy sy ny hiverenan’ihiverenan’ i Elia (3. 22-24) ===
Ireo tovana roa dia mamporisika indray ny vahoaka mba hahatsiaro ny [[Torah|lalàn’ilalàn’ i Mosesy]] (4.4) sy manambara fa hirahina ny mpaminany [[Elia]] alohan’nyalohan’ ny hiaviana’ny [[andron'i Iahveh|andron' i Iahveh]], izay lehibe sy mahatahotra (4.5).
== Lanjan’nyLanjan' ny boky ==
Ny Bokin’iBokin’ i Malakia dia mitondra fahalalana ara-tantara mikasika ny zava-nisy teo amin’nyamin’ ny fivavahana sy ara-tsosialytsôsialy tao [[Palestina]] taorian’nytaorian’ ny [[Fahababoana tany BabilonaBabilôna|Fahababoan’nyFahababoan’ ny Jiosy tany BabilonaBabilôna]] teo anelanelan’nyanelanelan’ ny taona 586 sy 538 tal. J.K., ary talohan’nytalohan’ ny nandaminana indray ny firenena jiosy nataon’inataon’ i [[Nehemia]]. Ho an’nyan’ ny Kristiana, manana ny lanjany izany satria mpialoha lalana ny [[Mesia]].
== Jereo koa: ==
* [[Malakia]]
* [[Nevi'im]]
* '''Mpaminany lehibe:''' [[Bokin' i Isaia]] na Izaia - [[Bokin' i Jeremia]] - [[Bokin' ny Fitomaniana]] - [[Bokin' i Ezekiela]] - [[Bokin' i Daniela]] na Daniely - [[Bokin' i Baroka]] (deoterôkanônika)
'''Mpaminany lehibe:'''
* '''Mpaminany madinika:''' [[Bokin' i IsaiaHôsea]] na IzaiaÔsea - [[Bokin' i JeremiaJôela]] na Jôely - [[Bokin'ny Fitomanianai Amôsa]] na Amôsy - [[Bokin' i EzekielaÔbadia]] na Abdiasa - [[Bokin' i DanielaJônà]] na DanielyJônasa - [[Bokin' i BarokaMikà]] (deoteokanonika)na Mikea - [[Bokin' i Nahoma]] - [[Bokin' i Habakoka]] - [[Bokin' i Zefania]] na Sôfônia - [[Bokin' i Hagay]] na Akjea - [[Bokin' i Zakaria]] - [[Bokin' i Malakia]].
'''Mpaminany madinika'''
* [[Bokin'i Hosea]] na Osea - [[Bokin'i Joela]] na Jôely - [[Bokin'i Amosa]] na Amôsy - [[Bokin'i Obadia]] na Abdiasa - [[Bokin'i Jona]] na Jônasa - [[Bokin'i Mika]] na Mikea - [[Bokin'i Nahoma]] - [[Bokin'i Habakoka]] - [[Bokin'i Zefania]] na Sôfônia - [[Bokin'i Hagay]] na Akjea - [[Bokin'i Zakaria]] - [[Bokin'i Malakia]].
| 