Panteisma: Fahasamihafan'ny versiona

== Fiforonan'ny teny hoe ''panteisma'' ==▼

Avy amin'ny fitambaran'ny teny grika hoe πὰν / pan ("manontolo") sy θεός / theos ("andriamanitra") ny teny vahiny (frantsay: ''pantheisme''; anglisy: ''pantheism'') nohagasina hoe ''panteisma''. Tao amin'ny asa soratr'i John Toland<ref><small>''Dictionnaire des philosophes'' sous la direction de Denis Huisman, <abbr>p.</abbr> 2523, PUF, 1984.</small></ref> tamin'ny taona 1720 atao hoe ''Pantheisticon'', na raha ny marina kokoa, tao amin'ny asasoratr'i Joseph Raphson, tao amin'ny boky nosoratany hoe ''De Spatio Reali seu Ente Infinito'' tamin'ny taona 1697<ref><small>Ann Thomson'','' ''Bodies of Thought: Science, Religion, and the Soul in the Early Enlightenment,'' 2008, page 54.</small></ref>, izay nanavahany ireo panteista tamin'ireo atea (frantsay: ''athées'') sy tamin'ireo materialista: ny panteista dia ireo mpanao asa fandinihana manambara fa misy zavatra tokana tsy azo tsapain-tanana sady mana-tsaina izay namorona izao rehetra izao avy amin'ny tenany<ref><small>Ann Thomson, "Existe-t-il un républicanisme panthéiste au XVIIIème siècle ?" ''[http://erea.revues.org/266 E-rea]'' ([http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Ferea.revues.org%2F266 Tahiry])</small></ref>.▼

Ao amin'ny folozofia tandrefana, indrindra nanomboka tamin'i Spinoza<ref><small>Baruch Spinoza, ''Ethica Ordine Geometrico, 1675,'' ao amin'ny teny fampidirana.</small></ref> dia nampitovizin-kevitra amin'ny hoe ''Natiora'' ny hoe πὰν / pan ("manontolo") amin'ny heviny mahafao-be, izany hoe "ny zavatra rehetra misy". Ny panteisma dia manao ny Natiora ho Andriamanitra. Ny panteisma dia tsy afangaro amin'ny [[panenteisma]] izay ataon'i Hegel hoe "ao amin'Andriamanitra ny zava-drehetra"<ref><small>G.W.F.Hegel, ''Vorlesungen über das System der Philosophie'', 1828, <abbr>p.</abbr> 254-260.</small></ref> ka omeny anarana hoe akosmika. Avy amin'ny fampianarana ny pateisma ihany ny panenteisma.▼

== Ny panteisma eo amin'ny sehatry ny fivavahana ==▼

Nahitana hevitra mitovy amin'ny panteisma ireo fivavahana tao Asia Atsinana sy Atsimo talohan'ny taonjato faha-18, indrindra fa tao amin'ny sikhisma, ny [[hindoisma]], ny konfosianisma ary ny taoisma. Ny firehena sasany ao amin'ny hindoisma dia azo sokajina ho panteista nefa ny sasany koa ho panenteista<ref><small>John Culp, "[http://plato.stanford.edu/archives/sum2015/entries/panentheism/ Panentheism]" [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Farchives%2Fsum2015%2Fentries%2Fpanentheism%2F tahiry]], ''The Stanford Encyclopedia of Philosophy'', 2008 (notsidihina tamin'ny 0<abbr>1</abbr> Aogositra 2015)</small></ref>. Ny ao amin'ny hindoisma dia ahitana zavatra azo lazaina ho misy ifandraisany amin'ny [[panenteisma]], [[politeisma]], [[monoteisma]] ary [[ateisma]]<ref><small>Fowler, Jeaneane D., ''Perspectives of Reality: An Introduction to the Philosophy of Hinduism,'' 2002'','' Sussex Academic Press'','' pp. 15-32.</small></ref>. ▼

==== Ny panteisma akosmika ====▼

Ny [[panteisma akosmika]] fiheverana sy finoana fa tsy misy zava-misy marina afa-tsy Andriamanitra ka ny zavatra hafa rehetra dia sary fotsiny. Ny panteisma akosmika dia hita indrindra ao amin'ny fivavahan hindoa, izay velabelarin'ny filozofa indina atao hoe Adi Shankara, mpiaro ny Advaita Vedanta. Izao ny hevitra tohanany amin'izany:▼

Tsy zava-misy marina ny zavatra manam-petra, dia ny zavatra rehetra voafetran'ny fotoana ka tsy maharitra izay sahala amin'ny lay manakona na koa manambara an'Andriamanitra mandrakizay, na bado na manam-pahaizana ianao.▼

Tsy misy ny ratsy: Andriamanitra dia any ivelan'ny atao hoe tsara sy ratsy, izay hevitra miankina amin'ny kolontsaina sy ny vanim-potoana. Ny fahoriana dia tsy inona fa valin'ny asa (hindo: ''karma'') ratsy, feno fitiavan-tena, tao amin'ny androm-piainana lasa; ary ny fahoriana dia zava-mihelina ka tsy manam-pisiana marina sy maharitra ary fara tampony.▼

Ny fisian'ny olona tsyrairay dia sarisary fotsiny. Ny fivavahana sy ny filozofia indiana rehetra dia mipombon-kevitra amin'i Adi Sankhara ny amin'izany, na ny fivavahana hindoa, na ny jainisma, na ny bodisma, na ny sikisma. Ny tanjom-pamonjena irin'ireo fivavahana ireo dia tsy ny fitehirizana ny maha olona manana ny maha izy azy ny tsirairay ao amin'ny fotoana, fa ny fihoarana tsy miova intsony, amin'ny alalan'ny Fanafahana amin'ny sangondim-panin'ny fahatongavana ho nofo miverimberina ka hahafa-patorana ny tena zavatra ao amin'ny fiainana, izany fatorana izany dia ny fahaterahana indray ao ho zavaboary, ka hitambatra mandrakizay amin'ilay Fisiana fara tampony.▼

Ny [[panteisma kosmika]] dia mahafaoka ny fitambaran'ny zavatra rehetra manam-petra sy miovaova, voafetran'ny fotoana, izay ataony hoe Andriamanitra. Ny panteisma kosmika hindoa dia mampitovy ny fitambaran'ny zavatra rehetra ao amin'ny tontolon'ny Fiovana, voafetran'ny fotoana, ireo fisehoan-javatra, ny Natiora (''Prakriti''), amin'ny Andriamani-bavy, ohatra ny andriamanibavy ''Kali'', izay fisehoana amin'ny lafiny fitolomana sy amin'ny maha reny ilay andriamanitra Shiva. Andriamanitra dia tsy inona fa ny fitambaran'ny zavatra rehetra ao amin'izao tontolo izao. Ny zavatra rehetra manam-pisiana dia ao amin'Andriamanitra ary Andriamanitra dia ao amin'ny fitambaran'ireo zavatra manam-pisiana ireo.▼

Ny [[hindoisma]] anefa dia mihevitra indraindray an'Andriamanitra ho manan-tsitrapo manokana (presona) (araka ny sekolin'ny bhakti, dvaita vedanta, sns.), nefa ny advaita na ny samkhya dia mihevitra fa ny ''Prakriti'', (ny Natiora, izao rehetra izao amin'ny maha fisehon'Andriamanitra azy), sy i S''hiva/Purusha'' (ny tena Fisian'Andriamanitra) dia miara-misy. Izao tontolo izao izay miseho dia tsy afa-mametra na oviana na oviana ny fisiana marin'Andriamanitra. Izao, ohatra, no voasoratra ao amin'ny ''Katha Upanishad'' 2-III-7 sy 8:▼

"Ep ambonin'ny ''sattva'' (fahazavana madio) no itoeran'ny ''Atman'' feno fiandrianana, ary eo ambonin'ny ''Atman'' feno fiandrianana no itoeran'ilay Tsy Miseho. Eo ambonin'ilay Tsy Miseho no itoeran'ny ''Purusha''."▼

Noho izany dia Andriamanitra no ilay Miseho (izao rehetra izao), fa ny ilay Tsy Miseho dia any ankoatra. Amin'ny ankapobeny, afa-tsy ho an'ireo Shakta (izay mampitovy ny Andriamani-bavy Lehibe na ny Natiora (''Prakriti'') na ny Brahman), ny hindoisma dia tsy azo atao hoe panteisma hentitra (na panteisma kosmika).▼

== Ny panteisma eo amin'ny filozofia tandrefana ==▼

Sady tsy mpahary an'izao tontolo izao Andriamanitra no tsy misaraka aminy na amboniny. Zavatra iray ihany Andriamanitra sy izao rehetra izao. Tsy manam-petra Andriamanitra ka tsy afaka hisy ivelan'izao tontolo izao fa hiaty azy na hifangaro aminy.▼

==== Ny panteisma teo amin'ny filozofia grika ====▼

Mampianatra ireo filozofa grika stoikiana fa Andriamanitra dia Vatana - izay vatana izany dia tsy zavatra tsy manana aina fa velona ka Andriamanitra no fanahy manetsika azy. Ny fanahin'ny olombelona dia ampahany amin'ilay fanahin'Andriamanitra.▼

Araka ny fampoianaran'i Plotino izay filozofa neoplatonisiana dia tsy namboarin'Andriamanitra ny zavatra samihafa izay manam-pisiana fa fahasimban'ny maha iray tsy mivaky an'Andriamanitra. Nivoaka avy amin'ny ilay Iray ny maro ka tsy tamin'ny alalan'ny famoronana izany fa amin'ny alalan'ny fiparitahana ao amin'ny fotoana sy ao amin'ny erana.▼

Araka ny hevitr'i Spinoza dia tsy noforonin'Andriamanitra ny zavatra manan-toetra vofetra fa ampahan'Andriamanitra, fisehoana manam-petran'ilay Fisiana tsy manam-petra ny zavatra rehetra. Tsy mino ny filazan'ny Baiboly ny amin'Andriamanitra i Spinoza. Ampahan'Andriamanitra ny olombelona satria ampahan'ny Natiora izay Andriamanitra. Tsy misy zavatra fantara ny amin'Andriamanitra izay tsy manam-petra afa-tsy ny Erana sy ny Eritreritra. Ny fanahin'ny olombelona dia singan'ilay Eritreritra ary ny vatany dia ampahan'ilay Erana tsy voafetra. Izany no nahatonga an'i Spinoza nihevitra fa azo atao ny mandinika an'Andriamanitra (ny Natiora) amin'ny fomba siantifika. Nisy akony tamin'ny filozofian'i Hegel sy tamin'ny filozofa hafa koa ny panteisman'i Spinoza.▼