Deoterô-Isaia
Ny Deoterô-Isaia na Deoterô-Izaia dia fizaràna faharoa ao amin'ny Bokin' i Isaia (na Bokin' i Izaia) izay heverin'ny mpikaroka fa nosoratana taorian'ny fotoana niainan'i Isaia (na Izaia) mpaminany, ka mahafaoka ny toko faha-40 hatramin'ny toko faha-55. Tsy ny mpaminany Isaia izany no nanoratra azy io. Indraindray dia atao hoe "Bokin' ny fampiononana an' i Israely" ity fizaràna lehibe faharoa ao amin'ny Bokin' i Isaia ity.
Hafa noho ny Prôtô-Isaia ity fizaràna ity noho izy miompana indrindra amin' ny fitiavan' Andriamanitra ny olony sy mampanantena azy ireo hasambarana. Misy ampahany efatra atao hoe "Hiran' ilay Mpanompo" (Isa. 42.1-9; 49.1-7; 50.4-11; 52.13 – 53.12) izay miresaka ny amin'ny olona iray maha te hidera, izay manaiky ny hiaritra fahoriana hatramin'ny fahafatesana mba hanavotra ny hafa, ny ao amin'ity fizaràna ity.
Fanoratana hanova
Tsy i isaia no nanoratra ny ity ampahan-dahatsoratra ity fa mpaminany tsy fantatra anarana. Tsy i Asiria intsony no resahina ao fa i Babilôna izay voatonona matetika, torak'izany koa ny mpanjakan’ny Medianita sy Persiana, dia i Kirosy (na Sirosy) ilay nahalavo an'i Babilôna sy nampody ny Jiosy tany amin’ny taniny (Isa. 41.2; 44.28; 45.1) no voaresaka bebe kokoa noho ireo mpanjaka hafa. Noho ireo rehetra ireo dia ekena ankehitriny fa ny mpianatr’i Isaia nandritra ny taonjato maro dia nanangona sy nanazava ary nameno ireo faminaniany. Nosoratana ho an'ireo Jiosy nasesitany tany Babilôna, tokony ho teo antenantenan’ny taonjato faha-6 tal. J.K., ity fizaràna faharoa ity.
Nomena ny anarana nifanarahana hoe "Isaia Faharoa" na "Deôterô-Isaia" ny olona nanoratra ity fizaràna ity, izay tokony niaina tamin'ny faramparan'ny fotoam-pahababoana tany Babilôna tamin'ny taonjato faha-6 tal. J.K. Niditra an-tsehatra tamin'ny asa faminaniana izy teo anelanelan'ny taona 550 sy 538 tal. J.K., izany hoe teo anelanelan'ireo fotoana voalohany nahazoan'ny mpanjaka Kirosy fandresena voalohany sy ny fotoana nandreseny farany an'i Babilôna. Vitsy dia vitsy ny zava-pantatra momba ity mpaminany ity. Misy ihany ny ampahan-dahatsoratra izay heverina fa miresaka an-kolaka ny momba azy (toko faha-40) ary angamba koa ny amin'ny fahoriany, raha toa ka mikasika azy ilay atao hoe "Hiran'ilay Mpanompo" (indrindra ireo toko faha-42 sy faha-50 ary faha-53). Miavaka amin'ny fomba fanoratr'i Isaia ny azy satria manetsika ny fo kokoa. Milaza faminaniam-pamonjena maro miendrika tonon-kira izy. Miverimberina matetika amin'ny toerana maro ao anaty boky ireo lohahevitra velabelariny ireo.